Straatnamen1 behoren net als nederzettingsnamen, waternamen, veldnamen, namen van wijken, buurten, bruggen en panden tot de geografische namen, de toponiemen. Iedere straatnaam heeft, naast een betekenis, een interessante vorm. In dit artikel is met een iets andere, dan de gebruikelijke toponymische bril naar de woordvorm van de Bossche straatnamen gekeken. De vraag is, of er in de gemeente 's-Hertogenbosch ook straatnaam-isogrammen en klinkerstraten voorkomen. 'Lombardje' is een straatnaam-isogram van 9 letters
In de taalkunde is een isogram een woord waarin elke letter slechts eenmaal voorkomt.2 Het woord 'markt' is bijvoorbeeld een isogram. Woorden van twee letters zijn nagenoeg altijd isogrammen. Isogrammen van drie tot vijf letters komen vaak voor, woorden van zes tot tien letters (maar) soms. Woord-isogrammen vanaf pakweg elf letters komen niet veelvuldig voor. De maximale lengte van een isogram in ons Latijnse alfabet is 26 letters, er zijn echter geen voorbeelden bekend die deze theoretische grens bereiken. De langste Nederlandse isogrammen die in officiële naslagwerken - zoals de Dikke Van Dale of Het Groene Boekje - staan, zijn: dampkringslucht, sandwichformule, whiskyproducent en campinghoudster.3 Alle vier 15 letters. Onder de plaatsnamen is 'Den Bosch' een isogram. Het woord 'isogram' is zelf ook een isogram; elke letter van het woord komt immers maar één keer voor. Dat maakt van 'isogram' een zelfvervuller.4 De term 'isogram' komt van het Griekse 'isos' dat 'gelijk' en 'evenredig verdeeld' betekent, en van 'gramma' dat 'letter' betekent.Bossche straatnaam-isogrammenEen straatnaam met het achtervoegsel -straat, -laan of -plaats kan nooit een isogram zijn, omdat de letter a daar per definitie al dubbel in zit. Daarmee vallen dus al veel straatnamen af. Dat geldt ook voor de Bossche situatie. Maar er blijven nog genoeg over. De gemeente 's-Hertogenbosch heeft welgeteld 52 straatnaam-isogrammen. Het kortste straatnaam-isogram met 2 letters bevindt zich in Empel-Oost met de naam Eg. Er is ook slechts één straatnaam-isogram met 3 letters, met de naam Aks en eveneens in Empel-Oost. Het straatnaam-isogram met 7 letters komt 10 keer voor, en is daarmee de grootste groep. Het langste Bossche straatnaam-isogram is de Mozartsingel (Zuid) en telt 12 afzonderlijke letters. Het langste straatnaam-isogram van Nederland is de Vlaminckhorstweg in Heino (Overijssel), het telt 17 letters. In glossarium I zijn alle Bossche straatnaam-isogrammen opgenomen. | 34 | ||||||||||||||||||||||
Glossarium I straatnaam-isogrammenToelichting: alle Bossche straatnaam-isogrammen zijn opgenomen, beginnend met 2 letters en eindigend met 12 letters. Het aantal staat tussen haakjes vermeld. Achter de isogrammen staat tussen haakjes de wijk- of buurtnaam of het stadsdeel. De /ij/ wordt voor twee afzonderlijke letters gerekend, de /y/ voor één.
Bossche klinkerstratenDe naam 'Tweede Hervendreef' is een 'klinkerstraat' met 7 klinkers.
Met 'klinkerstraat' wordt hier niet een met klinkers geplaveide straat bedoeld. Taalkundig is een klinkerstraat een straatnaam waar maar één soort klinker in voorkomt, de rest van de naam bestaat uit medeklinkers. De term 'klinkerstraat' is bedacht door René Dings, die een website over straatnamen onderhoudt.5 Kijken we naar de situatie in 's-Hertogenbosch, komen er in totaal 58 klinkerstraten voor. Opvallend genoeg is dat bijna net zo veel als het aantal Bossche straatnaam-isogrammen (52). Overigens komen we alleen de klinkkers /a/, /e/ en /i/in de Bossche klinkerstraten tegen. De i-klank komt slechts één keer voor: Brink (Kom Empel). De verdeling tussen de a- en e-klinkers is bijna gelijk: 31 keer de klank /a/ en 27 maal de /e/. De kortste Bossche klinkerstraat met slechts één klinker in de naam, komt zes keer voor. De langste Bossche klinkerstraten zijn de Eerste Hervendreef (totaal 17 letters) en Tweede Hervendreef (ook 17 letters), beide met zeven keer de klinker /e/. De langste klinkerstraten van Nederland6 zijn te vinden in drie plaatsen, ieder met 8 e's: Eerste Elsgeesterweg (totaal 19 letters), Tweede Elsgeesterweg (totaal 19 letters), beide te Voorhout (Z-H), Peter Ceelen Keetweg (totaal 18 letters) te Oud Gastel (N-B), Scherpenseeler Veeweg (totaal 20 letters) te Landgraaf (L) en de Eekwerdermeedenweg (totaal 18 letters) te Wirdum (G). De Bossche klinkerstraten staan alle in glossarium II. | 35 | ||||||||||||||||||||||
Glossarium II klinkerstratenToelichting: alle Bossche klinkerstraten zijn opgenomen, beginnend met één klinker en eindigend met 7 klinkers. Het aantal staat tussen haakjes. Achter de klinkerstraten wordt tussen haakjes de wijk- of buurtnaam of het stadsdeel vermeld. De klinkerstraten met een asterisk * zijn tevens een isogram.
| 36 |
Onlangs werd een nieuwe visie bekend gemaakt over het Burgemeester Loeffplein en omgeving. De mogelijke verhuizing van het Groot Ziekengasthuis stond in deze visie tevens centraal: dwars door het GZG-terrein zijn straten gepland om het gebied te ontsluiten. Dat is in het verleden méér gebeurd in onze stad. Bijvoorbeeld in de zeventiende eeuw. Na 1629 kwamen er in de stad grote kloostercomplexen leeg te staan. De fraters, paters en broeders hadden de stad moeten verlaten en hun oude behuizing kreeg een nieuwe bestemming. Er werden soldaten in gehuisvest, men richtte ze in als opslagterrein of ze werden door de Raad van State verkocht. De stad zelf probeerde in het bezit te komen van het vlak bij de Markt gelegen Minderbroedersklooster en van het klooster van de Predikheren. Dit lukte niet: de stad bood 50.000 gulden, terwijl de vraagprijs 75.000 gulden was. Deze koop in maart 1641 ging dus niet door.
Er was een kaper op de kust: Frans Blom. Tien jaar tevoren had hij zich in de stad gevestigd als 'timmerman van de parochiekerken'. Toen Blom vernam dat de stad niet tot koop overging, nam hij het initiatief. En met succes. Hij kwam in het bezit van in ieder geval vijf voormalige kloosters (van de Predikheren, de Minderbroeders, van de Franciscanessen, van de Baselaars en het Sint-Geertruiklooster) en van een groot aantal andere panden. Als een ware projectontwikkelaar ging hij te werk.
Hij bedacht dat deze grote terreinen het best verkocht konden worden, als ze goed bereikbaar waren. Daarom legde hij nieuwe straten aan, dwars over de kloostercomplexen. Hij legde een nieuwe straat aan, links van het terrein van de Minderbroeders ('de Eerste Nieuwstraat'), en één aan de andere zijde van het complex: van de Torenstraat naar de stadswal ('de Tweede Nieuwstraat'). Vanaf de Haven werd dit terrein ontsloten door 'de Hoge Nieuwstraat', terwijl vanaf de Karrenstraat dwars over het kloostercomplex van de Minderbroeders een verbinding met de Minderbroedersstraat 'de Dode Nieuwstraat' werd aangelegd.
Na de aanleg van deze nieuwe straten zou het gebied verkaveld kunnen worden. Echter, Frans Blom heeft dit niet meer meegemaakt. Op 9 december 1647 overleed hij en werd in de Sint-Jan begraven.
Drie van de nieuwe straten die door Frans Blom zijn aangelegd bestaan nog steeds: Dode Nieuwstraat, de Eerste Nieuwstraat (nu Nieuwstraat) en de Tweede Nieuwstraat (nu Sint Jozefstraat). Alleen de Hoge Nieuwstraat is 25 jaar geleden verdwenen met de sterke uitbreiding van het Groot Ziekengasthuis. Het is dus opmerkelijk dat er straks op dezelfde plek als de aan- en bijgebouwen van het ziekenhuis verdwijnen weer nieuwe straten kunnen komen.
|
1992 |
Henny MolhuysenVerhalen en legenden : Nieuwe stratenBrabants Dagblad donderdag 19 maart 1992 |
|
2008 |
Wim HagemansGeen straatnamen Kerssens en EngelsBrabants Dagblad donderdag 13 maart 2008 |
|
2008 |
Wim HagemansToerist komt ook voor mooie puienBrabants Dagblad zaterdag 11 oktober 2008 (foto) |
|
2009 |
Marcel van der HeijdenKerken en kapellen in straatnamen binnenstadBossche Bladen 1 (2009) 13-15 |
|
2009 |
Henk MeesMiljoenen voor beter straatbeeldBrabants Dagblad vrijdag 3 april 2009 |
|
2011 |
Den Bosch sloopt er stevig op los• Sloperskamer gaat flink tekeer in Den Bosch in 2011.• Wethouder Weterings verwacht dat hoge aantal sloopwoningen komende jaren niet meer wordt gehaald. • Crisis gooit roet in het eten. Renoveren is alternatief.
Robèrt van Lith | Brabants Dagblad woensdag 28 september 2011
|
|
2011 |
Stegen in stad blijven open• Stegen in binnenstad alleen bij voortdurende overlast afgesloten.• Interieur historische woningen wordt beschermd. • Strakke archeologische regels voor werken in bodem in cultuurhistorische zone.
Domien van der Meijden | Brabants Dagblad dinsdag 20 december 2011
|
|
2012 |
Straten van Den Bosch zonder één autoDe tijd van paard en tram en handkar. Het stadsarchief legde de hand op bijzondere foto's van Den Bosch rond het jaar 1905.
Domien van der Meijden | Brabants Dagblad woensdag 29 februari 2012 | 26-27
|
|
2015 |
Marc BrinkWie is rijp voor straatnaambord?Brabants Dagblad vrijdag 27 maart 2015 | 31 |
|
2016 |
Bart GotinkOok zonder Nobelprijs kun je straat krijgen in NobelprijzenbuurtBrabants Dagblad zaterdag 27 februari 2016 | 3 |
|
2020 |
Ed HupkensBeroepen in Bossche straatnamen (b)
Bossche Kringen 2 (2020) 51-54
|
|
2022 |
Meer Bossche straten krijgen een vrouwennaamHet is hoog tijd voor meer vrouwelijke namen voor Bossche straten, vindt de politiek. Maar wie komen daarvoor in aanmerking? „Mijn droom zou uitkomen als Den Bosch een Fatimaplein krijgt.”
Robèrt van Lith | Brabants Dagblad zaterdag 30 juli | Regio 1
|
|
2022 |
Heilig Kaatje, Hendrien, of Zoete Lieve Vrouw?Hendrien, Sophie Peeters, Annie van Oort en wat denkt u van Zoete Lieve Vrouw? Lezers van het Brabants Dagblad kwamen met tientallen vrouwennamen voor Bossche straten. En wie is toch Barbara Disquis?
Robèrt van Lith | Brabants Dagblad zaterdag 6 augustus 2022 | Regio 1
|
2004 |
Prijsvraag straatnaamgeving De Groote WielenHet college stelt de raad voor om een prijsvraag uit te schrijven voor de naam van de belangrijkste straat in de nieuwe wijk De Groote Wielen. Op deze manier worden de burgers betrokken bij de belangrijkste uitbreidingswijk van de gemeente. Het betreft de straat die dwars door de buurten de Hoven, Vlietdijk en Broekland loopt en die dus de westelijke randweg (de Blauwe Sluisweg) met de meest oostelijke buurt (de Watertuinen).
B&W Besluitenlijst 1 juni 2004
|
|
2005 |
Straatnaamgeving EngelsHet college besluit niet in te gaan op het verzoek van dhr. Engels om een straat naar zijn vader (C. Engels) te vernoemen en informeert hem hierover. De redenen zijn onder meer: dat er geen nadrukkelijke relatie is met 's-Hertogenbosch en dat C. Engels al eerder door 's-Hertogenbosch is geëerd door het uitreiken van een oorkonde in 1951.
B&W Besluitenlijst 1 november 2005
|
|
2007 |
StraatnaamHet verzoek van F. Engels om in 's-Hertogenbosch een straat te vernoemen naar de vrouwen van Michiel de Ruyter is afgewezen omdat de stad geen speciale band heeft met de Ruyter.
B&W Besluitenlijst 24 april 2007
|
|
2008 |
Vervallen straatnamenIn totaal komen 22 toegekende straatnamen te vervallen die nooit worden gebruikt. De meest voorkomende redenen waarom de namen niet worden gebruikt, zijn niet uitgevoerde plannen of juist nieuwe plannen. Het college stemt in met het vervallen verklaren van de namen.
B&W Besluitenlijst 1 juli 2008
|
1501 |
Kapittel 10..16. Zijn uitgaven aan stads fabrijkage, van gebouwen, straten, vestingwerken, Diezewerken, havenwerken, poorten, bruggen, dijken, vonders, enz. Bron: Stads Rekeningen van het jaar 1501-1502. Deel 1, blz 60 |
|
1542 |
Kapittel 10. Het regt van kelders voor sommige huizen onder de straten. Bron: Stads Rekeningen van het jaar 1542-1543. Deel 1, blz 592 |
|
1547 |
Kapittel 15. Schoonhouden der straten en vervoer van het slijk en vuilnis naar stads wallen, binnenmuurs. Bron: Stads Rekeningen van het jaar 1547-1548. Deel 1, blz 652 |
|
1559 |
Kapittel 14. De straten gelegd voor rekening der geërfde burgers. Bron: Stads Rekeningen van het jaar 1559-1560. Deel 1, blz 720 |
|
1572 |
Kapittel 6. De Rentmeester der Domeinen in het kwartier van 's Hertogenbosch, wil de politie over de straten, wegen en pleinen in die Stad onder zijn beheer nemen. Bron: Stads Rekeningen van het jaar 1572-1573. Deel 2, blz 874 |