A.F.A.M. Wetzer, 7 augustus 2004
San Salvatorkerk : Orthen, Schaarhuisplein
architect: H.W. en P.W. de Graaf ('s-Hertogenbosch)
bouwjaar: 1955-1956
sluiting: 2015
Architectuur
San Salvatorkerk
architect: P.W. de Graaf ('s-Hertogenbosch)
De huidige San Salvatorkerk is een voorbeeld van de cursus kerkelijke architectuur, die in de jaren 1953 tot 1956 in 's-Hertogenbosch onder leiding van Nico van der Laan werd gegeven. Ze heeft stijlkenmerken van de Bossche School en van de Neo-Romaanse architectuur. De kerk is gebouwd rond het altaar als middelpunt. De vrijstaande klokkentoren is geďnspireerd op de "Campanile", zoals deze ondermeer bij Italiaanse kerken veelvuldig voorkomt. In de eerste schetsmaquette is de toren nog aan het hoofdgebouw verbonden, maar in de definitieve opzet is voor een vrijstaande plaats gekozen. Het boven de entree aangebrachte Christusbeeld is van beeldhouwer |
Architectuurgids 's-Hertogenbosch (88)
Gemeentelijk monument
Schaarhuisstraat 14
Context(Bouw)historie:Het gaat hier om de San Salvatorkerk aan het Schaarhuisplein (met de hierlangs lopende Schaarhuisstraat) in de wijk Orthen. Van deze vroegere buurtschap dateert de oudste vermelding uit 815 toen er van de Villa Orthen melding werd gemaakt. Orthen heeft een hogere ouderdom dan Den Bosch en lange tijd viel deze stad onder de parochie Orthen, met als hoofdkerk de Sint Salvator. Alhoewel de oude buurtschap in de gemeente ’s-Hertogenbosch opging neemt Orthen nog altijd een bijzondere positie in binnen het gemeentebestuur.Het Schaarhuisplein verwijst naar het vroegere schaar- of gemeinthuis waar onder meer vergaderd werd over de gemeint of pacht. Aan het Schaarhuisplein werd het vee geschaard ofwel verzameld. Het schaarhuis, waar ook een brandwacht en een politiepost waren gevestigd, is in 1993 gesloopt. De huidige San Salvatorkerk is de opvolger van een lange reeks van kerken die Orthen in de loop van de tijd heeft gekend en die in hoofdzaak aan de westzijde van de Orthenseweg (Orthen) stonden. Door de bouw van de huidige kerk is de kern van Orthen ten oosten van de weg komen te liggen. De kerk verving de uit 1887 daterende Sint Lambertuskerk die werd gebouwd tijdens het pastoraat van de bekende priester en historicus L.H.C. Schutjes. Het was pastoor J. Schouten die in 1955-1956 de huidige kerk bouwde en welke onder het vroegere patrocinium van San Salvator kwam te staan. | 2 |
|
leverde in Den Bosch ook het ontwerp voor een KNVB-kantoor met bovenwoning aan de Aartshertogenlaan (circa 1965) en het GGD-gebouw aan de Sint Teunislaan 11/ Eekbrouwersweg (1975). Als lid van een architectengroep was hij rond 1972 betrokken bij het ontwerp van een winkelcentrum in Den Bosch-Noord. Uit het ontwerp van de San Salvatorkerk blijkt sterk hoe invloedrijk de cursussen Kerkelijke Architectuur waren zoals die vanaf 1946 in Den Bosch werden gegeven. Ook Paul de Graaf moet er aan deel hebben genomen of er zich op zijn minst door de vakliteratuur en contacten met vakbroeders van op de hoogte hebben gesteld. Het hanteren van de vroegchristelijke en romaanse kerkenbouw als een primaire inspiratiebron voor nieuw te bouwen kerken - een basisgegeven bij de door de broers Nico en Dom Hans van der Laan geleide cursussen - vormde ook bij het ontwerp van de kerk aan het Schaarhuisplein de leidraad. De Graaf schiep hier een centraalbouw in de vorm van een zaalkerk met omlopende gaanderijen. Slechts door de centraal gelegen hoofdingang en de absiswand achter het altaar is er sprake van een lengterichting. De nadruk ligt juist op de ‘pleingedachte’ van de kerkzaal, met een welhaast temidden van de parochiegemeenschap gesitueerd altaar. Het lagere niveau van de kerkzaal ten opzichte van de gaanderijen versterkt de pleingedachte. De nagenoeg vrijstaande klokkentoren is een directe verwijzing naar de campaniles van de middeleeuwse kerkenbouw in Italië. Verder valt de door een klein verbindingslid met de hoofdmassa verbonden doopkapel op. Mede door de cirkelvormige opzet is ook hier de invloed te zien van de vroegchristelijke kerkenbouw. De kerk is onder meer voorzien van kleurige glas-in-loodramen en een plafondschildering van de hand van de bekende kunstenaar Marius de Leeuw (1915-2000). De Leeuw is vooral bekend van zijn glas-in-loodwerken, wandschilderingen en mozaďeken. Hij maakte evenwel ook schilderijen, tekeningen, gouaches enz. Zijn opleiding genoot hij behalve in Den Bosch aan de kunstacademies van Rotterdam en Amsterdam. Op laatstgenoemde academie was hij een leerling van Heinrich Campendonk die van grote betekenis is geweest voor de naoorlogse monumentale kunst. Werk van De Leeuw bevindt zich in Den Bosch ook in het Sint Janslyceum en in de kathedraal. Tenslotte, bij de totstandkoming van de San Salvatorkerk staken de parochianen letterlijk een hand uit. Zo is de plafondschildering van De Leeuw - voorstellende een kruismotief en de vier evangelistensymbolen - door de parochianen ingekleurd. Ligging:Het kerkgebouw bevindt zich aan de noordzijde van de Schaarhuisstraat die direct langs het ten zuiden hiervan gelegen gelijknamige plein loopt. Hier is de kerk op de | 3 |
hoek van de langs de oostzijde van het plein gelegen Sint Rochusstraat gesitueerd. De kerk is met de voorgevel op het plein gericht (dus op het noorden in plaats van het oosten georiënteerd). Langs de verschillende zijden van het Schaarhuisplein bevindt zich in hoofdzaak vooroorlogse woonbebouwing (interbellum). BeschrijvingAlgemeen (hoofdvorm, kap):De kerk is opgezet als een zaalkerk op een vierkante plattegrond en met een deels vrijstaande klokkentoren. Het vierkante schip ofwel de kerkzaal is gevat onder een tentdak dat is gedekt met gesmoorde Oudhollandse pannen. In de top bevindt zich een smeedijzeren kruis. Rondom dit schip bevinden zich ononderbroken doorlopende gaanderijen onder platte daken (kerkomgang). Deze omgang is minder hoog doorgestoken dan het schip. Op de zuidoostelijke hoek sluit een hoge klokkentoren aan. De toren heeft een lantaarnachtige bekroning onder een tentdak met dekking als genoemd en in de top een windhaan. De tentdaken hebben een tamelijk brede overstek. Op de zuidwestelijke hoek van het gebouw sluit een via een verbindingslid bereikbare doopkapel aan. Deze is cirkelvormig en heeft een veelzijdig tentdak met leien in maasdekking. De gevels van het gebouw zijn gemetseld in rosebruine baksteen in een wild verband en met vrij grove voegen. Langs de bovenzijde van de gaanderijen bevinden zich sierlijsten die deels in beton en deels in baksteen zijn uitgevoerd. De doopkapel wordt op een vergelijkbare manier beëindigd maar hier zijn de lijsten geheel in baksteen uitgevoerd. De vensters van het schip liggen binnen gevelcasementen met een licht getoogde strek. Ook de vensters zelf, zowel van het schip als van de gaanderijen worden door een strek beëindigd. Ze hebben bakstenen lekdorpels. De ingangen zijn voorzien van hardstenen onderdorpels en dito neuten.Voorgevel:Aan de voorzijde (zuidkant) wordt het kerkgebouw bepaald door de opeenvolging van een doopkapel (zuidwestelijke hoek), een narthex-achtige portaaluitbouw (midden) en de hoge klokkentoren (zuidoostelijke hoek). Deze bouwdelen zijn gerangschikt langs de hier gelegen gaanderij die aan weerskanten van genoemd portaal telkens twee kerkvensters bevat. Het portaal vormt een risaliet dat is doorgestoken boven de daklijst van de gaanderij en dat rechtlijnig wordt beëindigd. Een in het portaal gelegen gevelnis met rondboog omvat de ingangspartij die is voorzien van een betonnen latei en welke een dubbele deur bevat. Net als bij de nog te noemen zij-ingangen zijn de deuren verlevendigd met een uit vierkante panelen bestaand veld. Boven de latei verheft zich een natuurstenen beeld van de Christus Salvator (Theo Reusing).De cirkelvormige doopkapel ontvangt daglicht via kleine vensters die net als langs het kerkschip zijn gevat binnen gevelcasementen met een strek. Aan de westzijde van de toren bevindt zich een ingang. Verder heeft het torenlichaam slechts enkele kleine vensters. De bovenste geleding wordt afgebakend door een | 4 |
|
cordonlijst, waarboven zich de torenuurwerken bevinden. In de lantaarn bevindt zich aan iedere zijde een galmgat met rondboog. De boven de kerkomgang zichtbare voorzijde van het kerkschip bevat acht vensters. Zijgevels:Aan de rechterzijde (oostkant) heeft de kerkomgang vier vensters als aan de voorkant. Uiterst links en rechts bevindt zich hier een in een ondiepe gevelnis met rondboog opgenomen ingangspartij. Deze is vergelijkbaar als aan de voorkant maar nu zonder een betonnen latei. Net als aan de voorzijde is het kerkschip voorzien van acht vensters.Dit laatste geldt bovendien voor de linker zijde van de kerk (westkant). Hier sluit op de kerkomgang een ruime sacristie aan. Deze uitbouw heeft een zadeldak met dekking als genoemd. De sacristie ontvangt daglicht via deels gekoppelde vensters. Uiterst rechts van de sacristie is de kerk bereikbaar via een ingang als aan de oostkant van het gebouw. Achtergevel:Aan de achterkant (noordzijde) valt de halfronde absisuitbouw op. Deze markeert de altaarruimte en heeft een plat dak. Aan weerskanten van de absis is de noordgevel blind.Ruimtelijke indeling:De kerk bestaat uit een ongedeelde en ruime kerkzaal, omgeven door gaanderijen. Vanuit het schip zijn deze telkens via drie rondboogdoorgangen bereikbaar. Tochtportalen bieden vanuit de diverse ingangen toegang tot het gebouw. Een smal verbindingslid verbindt de zuidelijke gaanderij met de doopkapel. Verder is er vanuit de westelijke gaanderij een doorgang naar de sacristie. | 5 |
Constructies:Er is geen nadere documentatie voorhanden. Er zal zijn uitgegaan van een betonnen fundament. In de gaanderijen bevinden zich in het zicht liggende betonnen troggewelven met dito moerbalken. Houten plafonds in de kerkzaal en in de doopkapel.Interieurelementen:De wanden van de kerkzaal en gaanderijen zijn in metselwerk uitgevoerd en witgekeimd. Van de kolommen waaruit de scheibogen voortkomen is de schacht iets breder dan de aanzet van de bogen. De vloer van het schip ligt enige treden lager dan die van de gaanderijen. Alle vloeren zijn in leisteen betegeld. De treden bestaan uit hardsteen. In het priesterkoor zijn de tegels in iets donkerder leisteen uitgevoerd. In de binnendoorgangen bevinden zich houten paneeldeuren als hierboven genoemd in de hoofd- en zij-ingangen. Het metselwerk van de wanden bevat overgeschilderde wijdingskruizen die waarschijnlijk in natuursteen zijn uitgevoerd.Tot de nagelvaste onderdelen behoren onder meer het plafond van de kerkzaal met daarop een polychrome schildering: een kruismotief met de evangelistensymbolen (Marius de Leeuw). Polychroom glas-in-lood in de kerkvensters, met abstracte motieven (Marius de Leeuw). Tabernakelomlijsting in mozaďek, met bijbehorende mozaďekvloer en een houten baldakijn (Marius de Leeuw). Het tabernakel zelf is door H. van den Thillart. Hardstenen celebratie-altaar met reliëfs (ontw. P. de Graaf, uitv. Theo Reusing). Hardstenen Jozefbeeld met gebosseerde afwerking (Theo Reusing). Hardstenen doopvont met bronzen deksel. Houten tochtportalen en dito kerkbanken, in donkerbruin gebeitste kleurstelling. In de sacristie bevindt zich een hardstenen wandfontein met tekst: REINIG/ MIJ HEER/ OM U TE/ DIENEN/. In de sacristie-vensters bevindt zich eenvoudig glas-in-lood. Het interieur is mede beschermd voor zover het monumentale waarden omvat. | 6 |
Erf, bijgebouwen, diversen:Met uitzondering van het voorterrein wordt de kerk omzoomd door groenstroken. | 7 |
Motivering voor plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst1. Architectonische en stedenbouwkundige waardenDe San Salvatorkerk aan de Schaarhuisstraat 14 heeft stedenbouwkundige waarde vanwege de samenhang met de historische gebouwde omgeving. Het bouwwerk maakt deel uit van de gevarieerde bebouwing rondom het Schaarhuisplein in de wijk Orthen. Hier vormt de als een centraalbouw opgezette kerk vanuit verschillende standpunten een markante blikvanger met een belangrijke oriënterende functie. Vooral door de hoge klokkentoren neemt het object al op grote afstand een beeldbepalende positie in, als een wezenlijk onderdeel van het stadssilhouet in het noordelijke deel van ’s-Hertogenbosch. Door de opzet als een zaalkerk met een uitkragende doopkapel,een narthex-achtige portaaluitbouw en een nagenoeg vrijstaande toren vormt de San Salvatorkerk een waardevol en harmonieus architectonisch ensemble.2. Bouw- en/of kunsthistorische waardenDe in 1955-1956 door de Bossche architecten P. en H. de Graaf gebouwde kerk heeft architectuurhistorische waarde als een goed en gaaf bewaard gebleven voorbeeld van kerkelijke architectuur uit de eerste decennia na de oorlog. In deze betekenis weerspiegelt het gebouw op een zeer goed herkenbare manier de ideeën over kerkenbouw zoals die tijdens de cursussen Kerkelijke Architectuur door de vooraanstaande architecten Hans en Nico van der Laan werden onderricht. Nog immer is te zien hoezeer de San Salvatorkerk door zijn opzet en vormgeving verwijst naar de vroegchristelijke kerkenbouw die in de naoorlogse ontwikkelingen een belangrijke inspiratiebron vormde. Door de opzet met een alzijdige kerkzaal neemt het bouwwerk een bijzondere positie in temidden van de veelal met een langgerekt schip opgezette kerken uit de periode van de Wederopbouw. Van kunsthistorische betekenis zijn de diverse door vooraanstaande Brabantse kunstenaars gemaakte nagelvaste onderdelen zoals een plafondschildering en ramen van Marius de Leeuw en enkele beelden van Theo Reusing.3. Cultuurhistorische waardenHet bouwwerk heeft cultuurhistorische waarde als een markant voorbeeld van de naoorlogse kerkenbouw in de gemeente ’s-Hertogenbosch. Door de opzet als een aan de vroegchristelijke kerkenbouw verwante zaalkerk met een nagenoeg vrijstaande doopkapel en klokkentoren weerspiegelt zich het katholieke élan zoals zich dat in de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog manifesteerde. Herbronning op de vroege ontwikkelingen in het Christendom speelde toen een belangrijke rol. Ook de nadruk op een centrale kerkzaal waarin de parochiegemeenschap zich rondom het altaar verenigt verwijst naar de ideeën van die tijd en illustreert het gedachtegoed vanwaaruit de Bossche School is voortgekomen. Als ‘de Salvatorkerk op Orthen’ legt het bouwwerk nog immer getuigenis af van de historische betekenis van deze vroegere buurtschap die in parochieel opzicht zelfs een oudere historie heeft dan ‘s-Hertogenbosch zelf. Voor menige (oud-)Orthenaar vormt de Salvatorkerk een belangrijk herkenningspunt, temeer omdat bij de totstandkoming letterlijk een hand werd uitgestoken door de parochianen.Het object Schaarhuisstraat 14, bestaande uit de San Salvatorkerk uit 1955-1956 met diverse waardevolle nagelvaste onderdelen zoals een plafondschildering en glas-in-loodramen, is op basis van bovenstaande criteria beschermenswaardig als gemeentelijk monument in de gemeente ‘s-Hertogenbosch. | 8 |
Erfgoed 's-Hertogenbosch
Oe gotte kčk daor
San Salvador
door Henny Molhuysen
 De oudste kerk van Orthen was toegewijd aan Sint Salvator. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog is hij verwoest, maar toch weer herbouwd. In 1673 zou de kerk gesloopt worden. Want sinds 1629 (de verovering van Den Bosch door de Staatsen) was het ook in Orthen verboden de katholieke godsdienst uit te oefenen. Toch kwam er in Orthen een schuurkerk; daar werd in het geheim de mis opgedragen voor de inwoners van Orthen en Engelen. Daarom lag deze kerk ook niet midden in Orthen, maar een eind in de richting van Engelen. Toen deze „ondergrondse” kerk weer legaal werd, bleef men in hetzelfde gebouw kerken. Bij een brand die Orthen in 1886 trof, werden de kerk en een aantal huizen geheel verwoest. Het jaar daarop, in 1887, werd een nieuwe kerk in gebruik genomen; deze stond op dezelfde plaats als de kerk die was verbrand. Kerk en parochie waren aan de heilige Lambertus gewijd. Door de uitbreidingen van Orthen in de periode na de Tweede Wereldoorlog lag de kerk nog minder centraal in de leefgemeenschap. Daarom werd besloten tot de bouw van een nieuwe kerk. Deze zou weer ongeveer komen op de plaats waar de oude Sint Salvator stond. De naam „Lambertus” werd vervangen door de oude naam, maar wel met een Italiaanse invloed: San Salvator. Op 22 mei 1955 legde de Bossche bisschop mgr. Mutsaerts de eerste steen. Op 2 juni 1956 is de kerk, gebouwd naar een ontwerp van Bossche architect Paul de Graaf, in gebruik genomen. Onder leiding van bouwpastoor Schouten was het een kerkgebouw met een wat revolutionaire opzet geworden. Het was een open kerk, veel meer dan andere kerken een gemeenschapsruimte. Vier jaar later werd er boven de hoofdingang een beeld geplaatst, vervaardigd door de beeldhouwer Theo Reusing. Het beeld stelt Christus voor als Salvator, Verlosser. |
Brabants Dagblad donderdag 21 februari 1985
Artikelen
| 1904 |
A. van Sasse van YsseltDe klokken der voormalige Salvator's kerk te OrthenTaxandria 11 (1904) 112-114 |
|
| 1966 |
Marieke Tetteroo, Fiet Vreeburg-Geijsel, e.a.Knipogen naar de toekomst. Gedenkboek ter gelegenheid van het veertig jarig bestaan van het kerkgebouw van de parochiegemeenschap San Salvator('s-Hertogenbosch 1966) |
|
| 1985 |
Henny MolhuysenOe gotte kčk daor : San SalvatorBrabants Dagblad donderdag 21 februari 1985 (foto) |
|
| 1993 |
Redactie"Bisdom betreurt gedragslijn parochie". Bisdombestuur publiceert "verklaring" naar aanleiding van de problemen rond de parochie San Salvator in Den BoschBisdomblad 49 (1993) 5 |
|
| 2010 |
Wim HagemansSalvatorkerk in geldnood start 'tientjesactie'Brabants Dagblad woensdag 11 augustus 2010 |
|
| 2011 |
'Eén uniforme RK-Kerk is een grote illusie'Als iemand het 'gevoel' van de Bossche San Salvatorparochie kan verwoorden, dan is het de eloquente emeritus pastor Frits Bakker wel. „Je hoort van de bisschop geen enkele waardering voor ons. Het bisdom zou juist heel blij moeten zijn met de San Salvatorparochie.”
Tom Vos | Brabants Dagblad vrijdag 28 oktober 2011
|
|
| 2011 |
San Salvator gaat eigen wegDe progressieve San Salvatorgemeenschap verlaat de kerkelijke structuur omdat zij de rechtlijnige hulpbisschop Mutsaerts weigert als pastoor. Mutsaerts heeft de bestuurders van de San Salvatorparochie ontslagen. Vanaf 1 november krijgt hij de sleutel van de kerk.
Tom Vos | Brabants Dagblad vrijdag 28 oktober 2011
|
|
| 2011 |
Inboedel San Salvator blijft bij bisdom• Alle financiële middelen en kerkspullen van de San Salvatorgemeenschap blijven van bisdom.• Kerkbestuur heeft al nieuwe ruimte gevonden in Den Bosch-Noord, maar zegt morgen pas waar dat is.
Domien van der Meijden | Brabants Dagblad zaterdag 29 oktober 2011
|
|
| 2011 |
Geen rouw en trouw• Uitvaarten en trouwpartijen kunnen even niet bij 'San Savaltorgemeenschap'.• Koren en kosters verhuizen mee naar dagcentrum Cello. • Elke vrijdag wordt 'kerk' opgebouwd door reperterende koorleden.
Domien van der Meijden | Brabants Dagblad donderdag 3 november 2011
|
|
| 2011 |
Tom Vos'Verkoop van de San Salvatorkerk aan geloofsgemeenschap niet uitgesloten'Brabants Dagblad dinsdag 8 november 2011 |
|
| 2011 |
Met welk recht bezit bisdom sleutel kerk?Het zou zot zijn als de San Salvatorgemeenschap de 'eigen' kerk terug zou moeten kopen van het bisdom Den Bosch, vindt Jo Doorenbosch uit Orthen.
Jo Doorenbosch | Brabants Dagblad zaterdag 3 december 2011
|
|
| 2012 |
RedactieNieuw boek over San SalvatorBrabants Dagblad donderdag 24 mei 2012 | 28 |
|
| 2012 |
Tom VosLiberale San Salvatorgemeenschap terug in de kerk die zij boos verlietBrabants Dagblad vrijdag 25 mei 2012 | 37 |
|
| 2012 |
Niemand uitsluiten, net als JackIn het nieuwe boek over de Salvatorkerk gaat het over de grote feesten en vieringen van vroeger, maar zeker ook over de grote ruzie van het afgelopen half jaar.
Tom de Louw |Brabants Dagblad vrijdag 1 juni 2012 | 28
|
|
| 2012 |
RedactieSamenwerking San Salvator is van de baanBrabants Dagblad dinsdag 12 juni 2012 | 22 |
|
| 2012 |
Maria vond dat gerollebol maar niksZe voelt zich helemaal thuis in het Cello-gebouw, ras-Salvatoriaan Maria van den Dungen. 'Mensen zijn belangrijker dan stenen.'
Tom de Louw | Brabants Dagblad vrijdag 2 november 2012 | 26-27
|
|
| 2015 |
Orthen krijgt een Mariakapel bij San SalvatorDe San Salvatorkerk in Orthen biedt binnenkort toch weer de mogelijkheid om te bidden. De kerk is op 1 december 2014 onttrokken aan de eredienst en gesloten. Ze dient intussen als opslagruimte voor goederen afkomstig van kerken die eenzelfde lot zijn beschoren.
Paul Roovers | Brabants Dagblad woensdag 16 september 2015 | 2
|
|
| 2016 |
Paul RooversVoor San Salvatorparochie was Karel Huiskamp ‘Karel de Grote’Brabants Dagblad maandag 2 mei 2016 | 12 |
|
| 2016 |
San Salvator vijf jaar doe-het-zelfkerkNa een turbulente en verdrietige tijd - want dat was de breuk met het bisdom Den Bosch - vond de San Salvatorgemeenschap een nieuwe plek, inspiratie en saamhorigheid.
Mieske van Eck | Brabants Dagblad zaterdag 12 november 2016 | Regio 4-5
|
|
| 2017 |
Jumpen naar nok van de kerkDe keten Jump XL wil in de San Salvatorkerk een trampolinecentrum maken. Belangrijk is dat ‘de ruimtelijke belevenis van de kerk blijft’.
Bart Gotink | Brabants Dagblad donderdag 6 juli 2017 | Regio 1
|
|
| 2018 |
Jump XL in de San Salvator? Echt niet!Rondom dat o zo rustige kerkpleintje in Orthen zitten ze helemaal niet te wachten op een druk, luid en vol trampolinecentrum. „Jump XL hoort thuis op een bedrijventerrein.”
Bart Gotink | Brabants Dagblad woensdag 21 maart 2018 | Regio 3
|
Boeken
| 2003 |
Lucie WetselaarVan Sint-Salvator tot San Salvator : Een kerkgeschiedenis : De kerken van Orthen door de eeuwen heenNijmegen 2003 |
Literatuur en bronnenpublicaties
H. & P. de Graaf, 'De San Salvatorkerk Den Bosch' in: Bouwkundig Weekblad 11 (1960) 242-243
M.B. Grotens-Kos, Beeldhouwkunst in de open lucht in ’s-Hertogenbosch (doctoraal scriptie Katholieke Universiteit, Nijmegen 1988
C.J. Gudde, 's-Hertogenbosch geschiedenis van vesting en forten (1974) 18, 197
Henk Henkes, Van den Raethuys tot Stadhuis (2016) 53
Olv Klijn (FABRIC) e.a., 10 x Den Bosch. Tien perspectieven op een middelgrote stad, Rotterdam 2008
A.M. Raukema & R. (red.) Meulesteen, Brabant bouwt in baksteen. Na-oorlogse architectuur in Noord-Brabant 1945-1970, Den Bosch 1993 (tentoonstellingscatalogus 1993-1994)
L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom ’s Hertogenbosch (deel V), St.-Michielsgestel 1876
A. van Sasse van Ysselt, 'De klokken der voormalige Salvator's kerk te Orthen' in: Taxandria (1904) 112-114
E. Verhees & A. Vos, Historische atlas van ’s-Hertogenbosch. De ruimtelijke ontwikkeling van een vestingstad, Amsterdam 2005
L. Wetselaar, Van Sint Salvator tot San Salvator. Een kerkgeschiedenis. De kerken van Orthen door de eeuwen heen, Nijmegen 2003 (doctoraal scriptie?)
n: vermelding in een voetnoot
Bossche Encyclopedie |