Dit huis is na de slooping van het huis de Roodenburg het eenige, dat in den Bosch uit het begin van het ontstaan van die stad is overgebleven en dan nog maar voor een deel, want de Westelijke helft van dit huis bestaat reeds sedert lang niet meer, daar die reeds eeuwen geleden door een ander huis is vervangen. En de andere helft, die nog aanwezig is, verkeert in zoo'n vervallen toestand, dat zij niet meer dan eene schaduw is van wat zij oudtijds was.

De oudste geschiedenis van dit huis leerden wij reeds kennen bij de beschrijving van het huis de Rodenburg. Wij zagen daar, dat de eerste eigenaar van de Moriaan was Jacob Coptiten. De familie, waartoe hij behoorde, was al in de eerste tijden van het bestaan van den Bosch aldaar gevestigd; in 1289 was toch reeds Wilhelmus Coptiten schepen van die stad en in het jaar 1361 was dit Jacobus Coptiten; deze woonde toen in de Kerkstraat 1).

Tot welk geslacht de familie Coptiten behoorde is nog niet met zekerheid te zeggen. Volgens eene Bossche Schepenakte

In eene Bossche Schepenakte van 1503 (Reg. n° 97 f. 101) wordt vermeld, dat het huis de Moriaan eens toebehoorde aan eenen Dirck de Roover, ridder en dat het in dat jaar het eigendom was van Willem (Oem) van Bockhoven. Volgens eene Bossche Schepenakte van 1546 was genoemde Dirck de Roover 2) een zoon van Jan de Roover, ridder, die ook eigenaar was van de Moriaan welk huis toen gezegd werd een steenen huis te zijn. Van Dirck de Roover voornoemd, die blijkens voormeld Tijdschrift I p. 163 in 1410 heer was van de Nemelaer, zal het huis de Moriaan door vererving gekomen zijn aan de familie Oem van Bockhoven, waarschijnlijk doordien Petronella de Roover Willemsdochter 3) dat huis erfde en het vervolgens ten huwelijk zal gebracht hebben aan haren man Claes Oem van Bockhoven. Deze laatste stierf omstreeks het jaar 1478 en was de zoon van Nicolaas Oem,

Genoemde Claes Oem van Bockhoven had van Petronella de Roover deze kinderen:

Willem van Bockhoven, hiervoren sub a genoemd, werd in 1478 bij doode zijns vaders met de Nemelaer beleend en huwde Elisabeth van de Merwede, die hem schonk een zoon 5):

Claes van Bockhoven, raad van den Bosch, die in 1506 bij doode zijns vaders met de Nemelaer werd beleend en geërfd was onder 's Grevelduin-Capelle; hij huwde Margriet de Borchgrave Dircksdochter 6), bij wie hij deze kinderen verwekte:

Daar in deze akte van huizen gesproken wordt, zich uitstrekkende tot aan de Tolbrugstraat, zoo is daaruit op te maken, dat Elisabeth van Bockhoven ook eigenares was van de beide huizen, welke tot aan het jaar 1908 tusschen gezegde straat, die thans de Marktstraat geheeten wordt en het huis de Moriaan stonden. Blijkens eene olieverfschilderij van het jaar 1510, welke in de groote zaal van het Provinciaal Genootschap van K. en W. in Noordbrabant hangt, bestonden toen al die beide huizen en was ook toen reeds voor de Westelijke helft van den voorgevel van de Moriaan het huis gebouwd, ter plaatse waar thans het vooruitspringend huis staat, dat zich bevindt naast hetgeen nu nog van de Moriaan is overgebleven; te voren had dit laatste huis zich in de richting van den Hoogen Steenweg uitgestrekt over de volle breedte van dat vooruitspringend huis; wanneer dit vóór de Moriaan is gebouwd geworden is mij niet kunnen blijken.

Over de beide huizen, welke tusschen de Moriaan en Marktstraat gebouwd waren geworden, schreef Van Heurn in zijne Beschrijving: dat tusschen de Moriaan en de Marktstraat twee burgerhuizen staan, welkers erven denkelijk door de eigenaars van het huis den Moriaan verkogt zullen zijn; mogelijk is zulks kort na den brand van het jaar 1419 geschied. Dat die meening niet onwaarschijnlijk is, volgt uit eene Bossche Schepenakte van 1540 (Reg. n° 157 f. 237 vso), daar toch daarbij Gerard van Vladeracken, schepen van den Bosch en Willem de Borchgrave Peterszn als naaste magen van Elisabeth,

Van de hiervoren sub 5 genoemde Elisabeth van Bockhoven werden het huis de Moriaan en de beide huizen, die tusschen hetzelve en de Marktstraat stonden, geërfd voor de eene helft door hare zuster Geertruid van Bockhoven, die de echtgenoote was van Goeswijn van Brecht en voor de andere helft door hare zuster Cornelia van Bockhoven, welke de huisvrouw was van Gerard van Vladeracken.

Tijdens dat deze gezusters het huis de Moriaan bezaten, was het achterhuis daarvan verhuurd aan den kleermaker Gerard van Arnhem, zijnde, zooals de rentmeester Jacob Bacx van hem getuigde 7): een van de principale quaetdoenders ende oproeders van der leste commotie (die van 1567 n.l.) en hielden de Hervormden van den Bosch in gezegd achterhuis gedurende de godsdienstige troebelen, waaraan die stad in de jaren 1566 en 67 ten prooi was, hunne geheimen bijeenkomsten 8); daartoe was dat achterhuis bijzonder geschikt, omdat men er in kon komen zoowel van den kant der Markt als van de Tolbrugstraat. Dach ende nacht, zoo getuigde Geeraert Reynssone 9), hield men dan ook toen in dat achterhuis raedt van den guesen. Hierover verklaarde nog Machtelt, dochtere Geeraert Coelen, wonende op den Moriaan 10), als volgt: dat sy, deponent, is woenachtich binnen deser stadt op den Moriaen, op de Merct al-

Het was een geluk voor de Bossche Papisten, onder wie te verstaan zullen zijn geweest de Katholieken, die den Koning van Spanje in diens hoedanigheid van Hertog van Brabant als hunnen legitiemen souverein erkenden, dat mr. Jan de barbier met eenige zijner Hervormingsgezinde makkers van de trappen der stoep van de Moriaan viel, want anders zoude den Bosch naar alle waarschijnlijkheid ook zijne St. Bartholomeusnacht hebben gehad.

Bedoelde trappen bestaan nog altijd en wel in zoodanigen staat, dat lieden, die niet vast op hunne beenen staan, er bij duisternis gemakkelijk af kunnen rollen.

Toen de Koningsgezinden weder meester van den Bosch waren geworden, hield de Moriaan op eene vergaderplaats voor de Hervormingsgezinden te zijn en werd dat huis daarna de woning van den bisschop Metsius gedurende den tijd dat deze de bisschoppelijke waardigheid te den Bosch 14) zelf uitoefende, n.l. van 1569-1577. Nadat die Bisschop de stad den Bosch had verlaten namen eerst de Graaf van Bossu en de Graaf van Zwartzenborch en vervolgens de Prins- of Staatsgezinde gouverneur van den Bosch, Johan van Hornes, heer van Boxtel, in dat huis hunnen intrek, hetwelk als volgt vermeld staat in R.A. Zuylen de Stadsrekeningen van den Bosch II p. 951 en 958: 1577/78 „Item ter ordinantie van de heeren Scepenen betaelt Wouter Artst, timmerman, tgeene hy voor den Grave van Bossu ende den Grave van Zwartsenborch in den huyse van den Biscop heeft moyten moeten maken, te weten stallingen voor heure perden, belopende etc.

Item 2 Augusti is mijn Heer van Boxtel binnen deser stadt gecomen om liet gouvernement of superintentenscap aen te verden; is alsdoen geordineert, dat men den voors. Heere sijn kueken soude besorgen, diewelcke gelogeert was inthuys van den Biscop, weicke spysen by Willem Robberts is besorcht geweest, soe van alderley spyse, etc.

Item noch tot synen logyse gesonden twee tonnen biers, die ton 4 guld. 4 st., gecoft van Tys in den Horen, beloopt etc.

Item by den voors. Heer van Boxtel doen halen ende by der stadt betaalt 108 potten wijns, etc.

Item 11 September is mijn Heer van Boxtel des avonts binnen der stadt gecomen ende by den drie Leden gesloten (lees: besloten), dat men denselven met syne huysvrouw ende familie des avondts spyse ende dranck soude bestellen tot sijn avontmaeltijt, alsoo by Willem Robberts in den name van der stadt die spyse van als dairtoe behoerende gecoft ende tot sijnder logyse gesonden, beloopende deselve, navolgende die specificatie daeraff sijnde, 20 guld. 18 st.; noch tot Thys in den Horen gecoft twee tonnen biers ende aldair bestelt, voor de twee tonne betaelt 4 guld. 5 st.; noch voor den Heer van Boxtel doen halen by Marcelis van Gasteren 21 potten wijns, etc.”

Zooals reeds vermeld is in Deel II p. 11 nam de Graaf van Hornes later en wel den 11 October 1578 zijn intrek in het Keizershof in de Keizerstraat. Sedert dien is met het huis de Moriaan niets meer van belang voorgevallen en was het ook geen voornaam huis meer.

R.A. van Zuylen vermeldde in zijne Stadsrekeningen II p. 1246 nog, dat dit huis reeds in 1618 diende tot comediegebouw, zoodat toen tijdens de kermis er komedianten in speelden en volgens dezelfde l.c. p 1302 werd het in 1622 ingericht tot tijdelijke kazerne voor het Koningsgezind garnizoen van den Bosch.

Den 3 Maart 1594 (Reg. n° 247 f. 273) verkocht jonker Charles van Vladeracken, sone wylen jonker Nyclaessens, (sohe Heeren Gerarts van Vladeracken des Ridders, van denselven

Hetzelfde deed 24 November 1598 met het tweede één zesde (Reg. n° 262 f. 22) Arnd van Vladeracken, schout van Maasland te Geffen 16), in zijne hoedanigheid van gemachtigde van Bernard van Merode, heer van Grambais en Asten, en wel van dezen als man van Catharina, dochter van wijlen Jonker Henrick van Brederode en Margaretha van Vladeracken, de dochter van Gerard en Cornelia van Bockhoven. Het derde 1/6 kwam door erfenis aan de dochters van jonker Johan van Vladeracken, heer van Geffen.

De twee zesde gedeelten in de Moriaan, die als gezegd gekocht waren door Dierick Bernaertszn van Kessel, werden door dezen 25 Juni 1594 (Reg. n° 394 f. 434 vso) en 5 September 1600 (Reg. n° 264 f. 365) verkocht aan den kramer Willem Neyts, zoon van Thomas Henrickszn, die 5 Augustus 1606 (Reg. n° 272 f. 276) het derde een zesde daarvan kocht van jonker Johan de Cock van Opynen als man van Anna van Vladeracken en van jonker Peter van Vanevelt als man van Hesther, dochters van jonker Johan van Vladeracken, heer van Geffen. De vrouw van dezen kooper was Christina, dochter van Berwijn Lambertszn.

De andere helft in de Moriaan met bijbehooren werd in 1601 door Margaretha van Brecht, dochter van Goeswyn en Geertruid van Bockhoven, terwijl zij reeds weduwe was van Maximiliaan van Brederode, (met wien zij in 1596 gehuwd was), bezwaard met eene grondrente; zij had bij haar huwelijk die helft van hare ouders als huwelijks medegave ontvangen. Den 26 April 1614 (Reg. n° 658 f. 299) ging Johan de Wasselin, ridder, heer van Wattines, als man van genoemde Margaretha van Brecht, wier derde echtgenoot hij was, met voorzegden Willem Neyts voor Schepenen van den Bosch eene uitvoerige overeenkomst over het huis de Moriaan en de daarbij behoorende huizen aan, waarbij zij toen zeer nauwkeurig hunne wederzijdsche rechten en verplichtingen omtrent die huizen regelden en een deel dier gebouwen onder elkander verdeelden; zij noemden die huizen alstoen: sekere huysingen, kelders, canieren ende andere wooningen, gemeynlick genoempt den Moriaen, door hen in het gemeen bezeten. In gevolge die overeenkomst kregen Willem Neyts en zijne kinderen voor hun deel: het huis met erf, genaamd de Olyphant 17), staande aan den hoek van de Markt en de Tolbrugstraat; (de tegenwoordige benaming, van dit gedeelte dier straat, de Marktstraat n.l., schijnt toen nog niet bestaan te hebben); de kamers of arbeiderswoningen, staande achter dit huis in de Tolbrugstraat bij de Meelpoort en twee stallen, staande tusschen voorbedoelde kamers en de Meelpoort. Het deel, dat Margaretha van Brecht daarbij ontving, was: twee huizen onder één dak met hunne kelders 18), staande aan de Markt tusschen de huizen de Olyphant en de Moriaan; eene kamer bij de Meelpoort; en een huis in de Tolbrugstraat bij de eerste brug boven het water aldaar. Staet te weten, zoo eindigt gezegd contract, dat de huysinge genoempt de Moriaen van den voorsten gevel aff totten achtersten gevel toe met beyde de voorkelders daertoe

Van toen af aan bleef het huis de Moriaan met bijbehoorende erven en panden voor goed verdeeld in deelen, die later weder in onderdeelen werden gescheiden.

Wat bij gemeld contract onverdeeld bleef was het eigenlijk huis de Moriaan en het Westwaarts daarnaast staand winkelhuis (thans genummerd Markt 83 en 85); de helft van deze huizen werd 11 October 1614 (Reg. n° 340 f. 6) gezegd te zijn: „d'eene helfte van eene huysinge ende erve, genoempt de Moriaen, van den vorsten gevel aff tot aftersten gevel toe, met beyde de voorkelders, daeronder staende ende wonighsken 20) boven den eenen kelder aan de syde van de huysinge, genoemt de Papengay, mitsgaders alnoch de achterhuysingen, achter den voors. lesten gevel van den Moriaen staende ende de ledige erffensisen totten waeter toe, totte voors. huysinge van de Moriaen alleenlick behoorende, ende tot dyen oock eenen wech ofte doorganck mette poirte aldaer staende, genoempt de Meelpoorte, ter breydte van acht voeten ende eenen duym, stijff gemeten”, hebbende de wederhelft ongedeeld Willem Thomaszn Neyts, kramer. Eerstbedoelde „helfte" werd alstoen door Johan de Wasselin, ridder heer van Wattines, als man van Margaretha van Brecht, aan wie ze uit hare ouderlijke nalatenschappen was toebedeeld, verkocht aan Yewan Aertszn van Colen, Henrick Adriaanszn de Heusch 21) en Dierick Adriaanszn

De vrouw van dien Jan Donckers 22) was Anna Cocx, die hem een zoon schonk, Henrick Donckers genaamd, welke koopman in den Bosch was. Deze werd na doode zijner ouders curator over hunne nalatenschappen en als zoodanig verkocht hij 23 Januari 1669 (Reg. n° 450 f. 275) aan Aert Goossens van Poederoyen van de Moriaan: een groten woonkelder met een huysken oft woningsken daarboven, staande aan de Markt onder en ter zijde van het huis de Moriaan en naast het huis de Papegaai en strekkende van de Markt tot aan den voorgevel van de Moriaan, welke kelder en woning toen in huur waren bij genoemden van Poederoyen en thans zijn het meerbedoeld huis, genummerd Markt 83 en 85; aan zich zelven verkocht hij in zijne voorschreven hoedanigheid in 1671 (Reg. n° 453 f. 511 vso) het overige van het eigenlijk huis de Moriaan; dat werd alstoen gezegd te zijn: een huys, bestaende in twe

Tijdens dat meergenoemde Henrick Donckers dit restant van het huis de Moriaan bezat, zal het een tijdlang aan de Lutheranen van den Bosch tot het houden hunner godsdienstoefeningen zijn verhuurd geweest, want, zooals Van Heurn in zijne Beschrijving zegt, gebruikten zij daartoe (tusschen 1673 en 1681) zeker huis op de Markt, den Moriaan genaamd.

Van genoemden Reinier van Boxel werd dat restant van de Moriaan geërfd door diens dochter Catharina van Boxel, van wie dat weder geërfd werd door haren broeder Adriaan van Boxel, die gehuwd was met Mechtilda Theodora van Ingen. Na doode dezer laatste echtelieden werd het door hunne kinderen, in Deel I blz. 264 reeds genoemd, den 23 Juni 1750 verkocht (Reg. n° 565 f. 291) aan Hendrick Reebeek, burger van den Bosch; het werd toen omschreven als huis en erf,

Wat van de Moriaan thans nog is overgebleven was ten tijde van Van Heurn blijkens diens Beschrijving: een gansch onaanzienlijk gebouw, bestaande uit eene groote schuur en eenige kamertjes boven het voorste gedeelte van dezelve; de schuur, waarvan hij gewaagt, is thans een pakhuis; voor het overige is zijne beschrijving van het thans nog bestaand overblijfsel van de Moriaan juist; hieraan kan nog woorden toegevoegd, dat deszelfs voorgevel, die, als reeds gezegd, maar de helft is van zijnen oorspronkelijken, de duidelijke sporen draagt van een hoogen ouderdom en men daaraan nog kan zien, dat er oudtijds in stonden spitsbogige vensters en dat ter zijde daarvan, naar den kant der Marktstraat, een hangtorentje er op stond.

Het huis, dat aan de Markt naast de Moriaan, tusschen dit huis en het voormalig hoekhuis staat en thans genummerd is Markt 75 en 77, werd 9 September 1614 (Reg. n° 339 f. 621) door Johan de Wasselin, heer van Wattines, als man van Margaretha van Brecht, verkocht aan den hoedenmaker Derick Janszn van Ravesteyn; het werd alstoen gezegd te zijn: twee huizen of woningen onder één dak, staande aan de Markt tusschen de huizingen en kelders, de Moriaan geheeten, ex uno en het huis de Oliphant, toebehoorende aan Willem Thomaszn Neyts, ex alio, zijnde ze aan de vrouw van hem, verkooper, toebe-

Hoe ontstaat zo'n verhaal? Aan de Pensmarkt, inderdaad ter hoogte van de Hema, was al direct na de stichting van de stad een pand genaamd 'Het Hazewindje'. In dit pand moeten volgens de kroniekschrijvers de jachthonden van de hertog van Brabant gehuisvest zijn geweest.

In de negentiende eeuw kregen de mensen grote belangstelling voor geschiedenis. 'Het Hazewindje' viel toen niet meer op in het stadsbeeld (het houten huis was in 1835 afgebroken), maar oudere Bosschenaren wisten het zich nog te herinneren. Men las over de Bossche geschiedenis en er ontstond een geruchtenstroom. Die leidde tot de veronderstelling dat de hertog er zelf begraven lag en met hem veel goud en zilver. Jammer, maar niet waar dus.

De stad kende nog twee belangrijke historische gebouwen uit de periode van vlak na de stichting: De Moriaan en de Rodenburg. De Rodenburg is het begin van deze eeuw gesloopt en met de Moriaan dreigde in de jaren vijftig hetzelfde te gebeuren. Op die plaats van het gebouw moesten grote winkels komen. De gemeente nam zelfs in 1956 officieel een sloopbesluit. Er kwam een landelijke actie om dit 'oudste stenen woonhuis van Nederland' te redden. De actie slaagde. De gemeente Den Bosch kocht het pand om het te restaureren.

Over De Moriaan is ook verteld dat er een schat onder begraven lag. Deze geruchten zijn verspreid omdat het gebouw ook van vlak na de stadsstichting dateert en er in de 13e en 14e eeuw een adelijke familie in woonde. In februari 1959 kocht de gemeente het pand voor f 93.613,75. In de verkoopacte was echter een clausule opgenomen over een eventuele 'rijke vondst': „Indien bij slopen van de panden, gelegen aan de Markt en Marktstraat, een schat mocht worden gevonden, zal de gemeente dat deel van de schat dat de gemeente rechtens zal ontvangen, ter beschikking van de verkoopster stellen.”

De Moriaan is gerestaureerd en flonkert nu aan de Markt. Alle werkzaamheden tijdens de restauratie zijn nauwkeurig gevolgd door bouwhistorici. Echter, een schat is niet gevonden.