St. Corneliushekel

door Bram Steketee

De hekel doorsnijdt de zuidelijke vestingwal (Parklaan) nabij bastion 'Vught'. Het object is kadastraal bekend als Gemeente 's-Hertogenbosch, sectie G nr. 7803 ged.
Eigenaar/beheerder/onderhoudsplichtige is de gemeente 's-Hertogenbosch.

Oorspronkelijke functie

Ten behoeve van de watervoorziening en waterverversing van de Binnendieze werd Dommelwater door de hekel ingelaten. De hekel sloot aan op de Parkstroom. Vóór 1880 kon met de hekel geen water worden gekeerd. De waterstanden op de Binnendieze werden geregeld met de sluizen in de stad. Deze hekel vertoont veel gelijkenis met de Kruisbroedershekel.

Geschiedenis

De hekel is waarschijnlijk gemaakt tijdens de aanleg van de stadsomwalling in de veertiende eeuw. Vermoedelijk was toen al sprake van een stenen boogconstructie, zoals ook werd toegepast voor de bruggen in de stad. Hoewel scheepvaart, vanwege de geringe afmetingen niet mogelijk was, kon de inlaatopening worden afgesloten met een balk die van ijzeren pennen was voorzien. Deze constructie leek op een hekel, zoals gebruikt werd bij de wolbewerking. In 1880 besloot het stadsbestuur om als onderdeel van de watervrijmakingswerken de hekel van een waterkering te voorzien.

Technische beschrijving

Het in 1880 gekozen afsluitmiddel bestond uit een houten schuif die in een hardstenen sponning gelei-

77

ding kreeg. Hiervoor is een gedeelte van de stadsmuur gesloopt en is in metselwerk een nieuwe uitmonding voor de hekel gemaakt. Van deze gelegenheid werd tevens gebruik gemaakt om de schuine doorsnijding van de doorlaatkoker met de stadsmuur om te zetten in een haakse kruising. De 1.40m brede koker heeft een cirkel vormig gewelf, waarvan de top ligt op 3.80m + NAP. De bovenkant van de vloer ligt op 1.80m + NAP. In het muurwerk boven de koker is een ruimte gespaard (spaargewelf), waardoor minder materiaal nodig was en ook het gewicht kon worden beperkt.
In het gemeentelijk Bestek nr. 2, dienst 1880, betreffende de afsluiting van twee duikers in de zuidelijke vestingwal is het volgende opgenomen:
'Beide werken verkrijgen dezelfde afmetingen en moeten zijn in verband met en aansluitend aan de bestaande duikers en bekledingsmuren van de vestingwal. Elke afsluiting bestaat uit eene betonfundering tussen een afheiing van damplanken. Daarop is een massief van metselwerk opgetrokken, waarin gespaard is eene opening voor den aansluitenden duiker en van dezelfde capaciteit als deze en een spaarwelf, loodrecht op de richting van de duiker. De duikeropening is aan den voorkant afgesloten met een houten schuif, welke door een windwerk bewogen wordt en die tussen sponningen gevat is. Schermplanken ongeveer aan den achterkant van het metselwerk, reiken tot achter den bestaanden vestingmuur.'
Bij de uitvoering werd achter de vestingmuur aan de oostzijde een oude boog aangetroffen. Dit restant zat in de weg en is dus opgeruimd.

Huidige functie

Na het dempen van de Parkstroom in 1949, is de schuif vastgezet en heeft de hekel zijn betekenis als inlaatwerk verloren.

Monumentwaarde

De voormalige hekel is historisch van belang omdat hij deel uitmaakte van de stadsmuur en het verversingwater voor de Binnendieze binnenliet. De houten schuif herinnert aan de watervrijmaking van de stad, waarbij alle openingen in de stadsmuren afsluitbaar moesten zijn. Zowel in historisch als cultuurhistorisch opzicht is het object interessant, omdat het behoort tot de vestingwerken. Het object is, als onderdeel van de vestingwerken, een rijksmonument.

78

Waterstaatkundige werken in 's-Hertogenbosch (Utrecht 2000) 77-78

S. Cornelishekel

De waterpoort, de S. Cornelishekel genaamd. Zij bevond zich in den stadsmuur ter hoogte van de voormalige S. Corneliskapel, welke achter den Vughterdijk stond. Men kon van uit de vestinggracht door deze poort varen tot in den tak der Dieze, die daar ter plaatse een aanvang nam. Ten tijde van Van Heurn was haar toog reeds zoozeer verlaagd, dat de doorvaart toen al niet meer mogelijk was.

29

De voorname Huizen en Gebouwen van 's-Hertogenbosch I (1910) 29

1910	A.F.O. van Sasse van Ysselt De waterpoort, de S. Cornelishekel genaamd De voorname Huizen en Gebouwen van 's-Hertogenbosch 1 (1910) 29
1996	D. Hoogma en A. Steketee De waterinlaatpoorten 's-Hertogenbosch Waterstad (1996) 82
2000	Bram Steketee St. Corneliushekel Waterstaatkundige werken in 's-Hertogenbosch (2000) 77-78

1631	Kapittel 21. Stads regering doet den dam bij St. Cornelis Hekel aan de Vuchterpoort, verleggen, omdat de stroom der Dieze aldaar geheel werd opgehouden en vervalscht, tot groot nadeel en ongemek van de gemeente, die deswegens menigvuldige klagten deed. Bron: Stads Rekeningen van het jaar 1631-1632. Deel 2, blz 1373
1635	Kapittel 27. Werken aan de kruisbroeders- en den eenen vleugel van St. Cornelis-hekel. Bron: Stads Rekeningen van het jaar 1635-1636. Deel 2, blz 1398

1880

Gemeentelijk bestek nummer 2, dienst 1880
Waterstaatkundige werken in 's-Hertogenbosch

C.J. Gudde, 's-Hertogenbosch geschiedenis van vesting en forten (1974) 56, 142, 191, 232

Aart Vos, 's-Hertogenbosch : De geschiedenis van een Brabantse stad 1629-1990 (1997) 162

Sint Corneliushekel

Parklaan

St. Corneliushekel

Oorspronkelijke functie

Geschiedenis

Technische beschrijving

Huidige functie

Monumentwaarde

S. Cornelishekel

A.F.O. van Sasse van Ysselt

D. Hoogma en A. Steketee

Bram Steketee

n: vermelding in een voetnoot

Locatie

Op deze pagina

Rijksdienst Cultureel Erfgoed