afb.

Kruisbroedershekel

Spinhuiswal

Een waterinlaat, met in dit geval een schuif, waardoor een deel van het Dommelwater de stad instroomt. De Binnendieze zoals de rivier binnen de stad heet loopt onder het koor van de St. Cathrien of Kruiskerk door en deze tak van de Binnendieze wordt ook wel Kerkstroom genoemd. Vanzelfsprekend had deze hekel een functie bij het stellen van de inundatie maar ook na 1874 bij de beheersing van de waterstand in de stad.

Vestingwandelingen

Kruisbroedershekel

door Bram Steketee

De hekel doorsnijdt de zuidelijke vestingwal (Spinhuiswal) ter hoogte van de St. Catharinekerk. Het object is kadastraal bekend als Gemeente 's-Hertogenbosch, sectie G nr. 7910 ged.
Eigenaar/beheerder/onderhoudsplichtige is de gemeente 's-Hertogenbosch.

Oorspronkelijke functie

Ten behoeve van de watervoorziening en waterverversing van de Binnendieze werd water van een zijstroom van de Dommel door deze hekel naar de Kerkstroom gevoerd.

Geschiedenis

Evenals de St. Corneliushekel is de Kruisbroedershekel gemaakt tijdens de aanleg van de stadsomwalling in de veertiende eeuw. Vermoedelijk was toen al sprake van een stenen boogconstructie, zoals ook werd toegepast voor de bruggen in de stad. Hoewel scheepvaart vanwege de geringe afmetingen niet mogelijk was, kon de opening worden afgeloten met een balk die van ijzeren pennen was voorzien.
In 1880 besloot de stadregering om als onderdeel van de watervrijmakingswerken de hekel van een waterkering te voorzien. Deze houten schuif, die nu in slechte testand verkeerd, staat gedeeltelijk open zodat doorstroming van water mogelijk is.

Technische beschrijving

De in 1880 aangebrachte houten schuif moest geleiding vinden in hardstenen sponningen. Daartoe is

een gedeelte van de stadsmuur gesloopt en een nieuwe uitminding gemaakt. De wijdte van de doorlaatkoker is 1.40 meter. In het gemeentelijk Bestek nr. 2, dienst 1880, betreffende de afsluiting van twee duikers in de zuidelijke vestingwal, is het volgende opgenomen:
'Beide werken verkrijgen dezelfde afmetingen en moeten zijn in verband met en aansluitend aan de bestaande duikers en bekledingsmuren van de vestingwal. Elke afsluiting bestaat uit eene betonfundering tussen een afheiing van damplanken. Daarop is een massief van metselwerk opgetrokken, waarin gespaard is eene opening voor den aansluitenden duiker en van dezelfde capaciteit als deze en een spaarwelf, loodrecht op de richting van de duiker. De duikeropening is aan den voorkant afgesloten met een houten schuif, welke door een windwerk bewogen wordt en die tussen sponningen gevat is. Schermplanken ongeveer aan den achterkant van het metselwerk, reiken tot achter den bestaanden vestingmuur.'
Bewust is gekozen voor een afsluiting aan de buitenzijde, omdat de aan de binnenzijde aanwezige bebouwing te veel complicaties zou geven. Bovendien kon ermee voorkomen worden dat bij een eventueel lek in de lengte van de duiker, het buitenwater een weg door het metselwerk zou zoeken.

Huidige functie

De Kruisbroedershekel staat nog steeds in verbinding met de Binnedieze. De schuif is door de slechte onderhoudstoestand buiten gebruik gesteld. De hekel speelt nog een geringe rol in de waterverversing van de Binnendieze.

Monumentwaarde

De hekel is historisch van belang omdat hij deel uit maakte van de stadmuur en het verversingswater voor de Binnendieze binnenliet. De houten schuif herinnert aan de watervrijmaking van de stad, waarbij alle openingen in de stadsmuren afsluitbaar moesten zijn. Zowel in historisch als cultuurhistorisch opzicht is het object als onderdeel van de vestingmuur interessant. het object is, als onderdeel van de vestingwerken, een rijksmonument.

Waterstaatkundige werken in 's-Hertogenbosch (Utrecht 2000) 75-76

De Kruisbroedershekel

De waterpoort, de Kruisbroedershekel geheeten. Men kon ook daardoor van uit de vestinggracht in de stad varen en wel in den tak der Dieze, die onder de Kruiskerk loopt. In gemelde Memorie van inkomsten heet zij : „'t poertken aen Massereels beemst tot de hekele after de Cruysbroederen.” Bij het leven van Van Heurn was de toog dezer poort al even laag als die van den S. Cornelishekel.

De voorname Huizen en Gebouwen van 's-Hertogenbosch I (1910) 29

1996	D. Hoogma en A. Steketee De waterinlaatpoorten 's-Hertogenbosch Waterstad (1996) 82
2000	Bram Steketee Kruisbroedershekel Waterstaatkundige werken in 's-Hertogenbosch (2000) 75-76
2001	N.N. Kruisbroedershekel KringNieuws 6 (2001) 15
2002	Ronald van Genabeek Resultaten archeologisch onderzoek Kruisbroedershekel KringNieuws 5 (2002) 3-5
2003	Eric Borrias De wraak van de Hekel KringNieuws 1 (2003) 15-16
2003	C.J. Limonard Korte mededelingen over historische vestingen en voormalige verdedigingswerken. 's-Hertogenbosch Saillant 2 (2003) 39-41
2003	N.N. De veertiende-eeuwse stadsmuur bij de Kruisbroedershekel KringNieuws 4 (2003) 12-13

2002

Opening Kruisbroedershekel

De Kruisbroedershekel, een belangrijk onderdeel van het project Vestingwerken, wordt op 28 juni 2002 officieel geopend. De vestingwerken kunnen de identiteit van de stad versterken en de verblijfskwaliteit en de belevingswaarde voor de bezoeker, bewoner en toerist sterk verhogen. Het college stelt vast het programma van de openingshandeling Kruisbroedershekel op 28 juni 2002 en de publieksmanifestatie rondom de Kruisbroedershekel op 29 juni 2002.

B&W Besluitenlijst 4 juni 2002

1635	Kapittel 27. Werken aan de kruisbroeders- en den eenen vleugel van St. Cornelis-hekel. Bron: Stads Rekeningen van het jaar 1635-1636. Deel 2, blz 1398
1637	Kapittel 27. Betaling van de aannemingssom voor het maken der bres achter de kruisbroeders hekel. Bron: Stads Rekeningen van het jaar 1637-1638. Deel 2, blz 1411

1880

Gemeentelijk bestek nummer 2, dienst 1880.
Waterstaatkundige werken in 's-Hertogenbosch, blz 75

C.J. Gudde, 's-Hertogenbosch geschiedenis van vesting en forten (1974) 56-57, 59, 78, 93, 94, 123, 142, 191, 232

Henk Henkes, Van den Raethuys tot Stadhuis (2016) 174

Aart Vos, 's-Hertogenbosch : De geschiedenis van een Brabantse stad 1629-1990 (1997) 162

n: vermelding in een voetnoot

Bossche Encyclopedie |