afb. Gerard Monté, 6 april 1999

Keersluis De Grote Hekel

Hekellaan

Hoofdstroom van de Dommel.
Oorspronkelijk kwam hier via drie waterinlaten de hoofdstroom van de Dommel de stad binnen. De waterpoorten in de vestingmuur werden afgesloten met balken die in het water dreven en die voorzien waren van scherpe ijzeren punten. Ze leken wel wat op vlashekels en daar ontleenden de waterpoorten dan ook hum naam aan.
Bron:
~~~ De eerste vermelding van deze hekel is uit 1399.
Bron: De Binnendieze van 's-Hertogenbosch

Jaar

Naam

Bron

1399

Drie Heeckelen

Bossche Pracht 8 (blz 196)

1866

Gr Hekel

Kaart J. Kuijper ca 1866

1890

Hekel (Groote)

Kaart Jos van Hagens ca 1890

Keersluis De Grote Hekel

door Bram Steketee

De sluis bij de Grote Hekel ligt bij het kruispunt Zuidwal-Pettelaarseweg. Het object is kadastraal bekend als Gemeente 's-Hertogenbosch, sectie H nr. 1904 ged.
Eigenaar/beheerder/onderhoudsplichtige is de gemeente 's-Hertogenbosch.

Oorspronkelijke functie

Al in 1399 wordt er een waterpoort op de plaats van de Grote Hekel vermeld. Het water van de Dommel kwam door de Grote Hekel de stad binnen en verspreidde zich over de verschillende takken van de Binnendieze. De scheepvaart had via de Grote Hekel toegang tot de Binnendieze.
Een belangrijke functie is ook de afvoer van overtollig water uit de Bossche Broek geweest. De dubbele keersluis die in 1880 tegen de waterpoort is gebouwd, veranderde de oorspronkelijke functie van de waterpoort niet.

Geschiedenis

Volgens Van Heurn zou in 1519 een aftakking van de Dommel door de Grote Hekel de stad ingeleid zijn. Hoogstwaarschijnlijk betreft het hier een verruiming van de bestaande Dommel in het Bossche Broek ten behoeve van de scheepvaart en de doorstroming van de Binnendieze. De Grote Hekel had drie openingen, vandaar de oorspronkelijke naam 'de Drie Hekelen'. De openingen konden met ijzeren hekwerken (hekels) worden afgesloten. De westelijke opening is tussen 1634 en 1668 dichtgemetseld, waarschijnlijk omdat te veel (militair) inundatiewater uit

het Bossche Broek wegvloeide. Pas met de bouw van de Geertruisluis in 1678 en de Korenbrugsluis in 1735 kon de waterafvoer van de Binnendieze worden geregeld.
Het is een misvatting te veronderstellen dat de openingen voor 1880 ooit afsluitbaar zijn geweest met waterkerende deuren. Het toepassen van sluisdeuren zou onlogisch zijn geweest, aangezien daarmee geen waterstanden kunnen worden geregeld. De deuren kunnen namelijk alleen worden geopend bij gelijk waterpeil voor en achter de kering. Een schotbalkkering kent dat bezwaar in mindere mate. In dat verband is het niet vreemd dat in 1846 is overwogen om schotbalken te gebruiken als noodkering tegen extreem hoog water. Mogelijk is toen in plaats van schotbalken de meest westelijke opening dichtgemetseld. Uit militaire overwegingen werd het water in en om de stad geregeld met de Korenbrugsluis en de Geertruisluis en niet met de Grote Hekel.
Als onderdeel van de watervrijmaking van de stad werden in 1880 de beide openingen van de waterpoort in zuidelijke richting uitgebouwd en van houten sluisdeuren voorzien. De geschiedenis van de sluis hangt dus gedeeltelijk samen met die van de waterpoort.

Technische beschrijving

Van de oorspronkelijke waterpoort zijn behalve de hoofdafmetingen geen technische gegevens bekend.
Volgens het Watervrijmakingsbestek nr. I van 1880 zijn de vroegere middelste en oostelijke openingen aangepast aan de nieuwe waterkerende functie.
Tegen de zuidzijde van de waterpoort is een dubbel sluishoofd gebouwd met in elke doorgang een stel houten puntdeuren. Ook deze nieuwe gemaakte doorgangen hebben conform de oude poorten een verschillende wijdte. Het geheel is gefundeerd op een circa 1.40m dikke plaat van ongewapend beton. De

plaat is gestort tussen houten damwanden. Het opgaande werk bestaat uit metselwerk. De slagstijlen, slagdrempels en einden van de sluisvloeren zijn in hardsteen uitgevoerd. Boven op de drie penanten geven later aangebrachte stenen trappen vanaf de straat toegang tot de sluis.
De houten sluisdeuren zijn tradioneel uitgevoerd en kunnen alleen het buitenwater keren. De in 1998 verwijderde deuren waren over de volle oppervlakte voorzien van een plaatijzeren bekleding. Sponningen of inkepingen die kunnen worden toegeschreven aan vroegere constructieonderdelen zoals beplanking en schrankschoor, zijn niet aangetroffen. Aangezien op de bestekstekening deze onderdelen wel voorkomen, mag worden aangenomen dat de oorspronkelijke sluisdeuren later zijn vervangen. Gelet op de levensduur van grenendeuren, lijkt dit ook voor de hand te liggen.
Drie van de vier originele schotbalklieren waren voor de restauratie nog aanwezig. Deze waren samengesteld uit geklonken ijzeren hoekprofielen en een open kast met een tandwieloverbrenging. Naast de schotbalksponning in de meest oostelijke sluismeer, is een hardstenen peilschaal aangebracht waarop de waterstanden ten opzichte van AP in het Bossche Broek afleesbaar zijn. Tegen de zuidzijde van de sluismuren zijn verticale en horizontale wrijfhouten aangebracht. Het is mogelijk dat daar schepen afmeerden, in afwachting om doorgelaten te worden. In 1966 is de westelijke opening door het aanbrengen van een schotbalkkering en gronddam buiten werking gesteld. Door de in 1999 gereed gekomen restauratie zijn, onder meer door het maken van nieuwe sluisdeuren, de sluis en de waterpoort in een goede staat teruggebracht. De gronddam is uiteraard opgeruimd.

Huidige functie

Sluis en waterpoort kunnen weer als vanouds functioneren.

Monumentwaarde

De nog bestaande delen van de vroegere waterpoort zijn van cultuurhistorisch belang, niet alleen omdat zij behoorden tot de vestingwerken maar ook vanwege de betekenis als inlaatpunt van het Dommelwater.
De keersluizen die ruim een eeuw geleden zijn gemaakt, herinneren aan de watervrijmaking, waarbij de stad een polderfunctie kreeg. Het ensemble van waterspoort en sluis heeft een historisch waterstaatkundige betekenis en vormt een markant element in het stadsbeeld. Het object is, als onderdeel van de vestingwerken, een rijksmonument.

Waterstaatkundige werken in 's-Hertogenbosch (Utrecht 2000) 72-74

Drie hekelen

De waterpoort, eertijds de Drie hekelen, later de Groote hekel genaamd. Den naam van de Drie hekelen droeg zij aanvankelijk, omdat de Dommel daar ter plaatse in de stad kwam door drie openingen, welke gesloten werden met drijvende balken of boomen, waaraan ijzeren pinnen bevestigd waren, zoodat die boomen op vlashekels geleken, en van daar, zoo schreef van Heurn in zijne Beschrijving, de naam van Hekel. Toen men het voor de verdediging der stad gevaarlijk achtte, dat in deze poort drie openingen waren, werd een daarvan dichtgemetseld. Aan de binnenzijde van die poort bevond zich eene waterkom, welke grooter was dan de tegenwoordige en het Vollersgat heette, omdat de vollers er hunne lakens in volden. Thans is deze poort vervangen door eene dubbele sluis, behoorende tot de werken voor de watervrijhouding der stad.

De voorname Huizen en Gebouwen van 's-Hertogenbosch I (1910) 30

1910	A.F.O. van Sasse van Ysselt De waterpoort, eertijds de Drie hekelen, later de Groote Hekel genaamd De voorname Huizen en Gebouwen van 's-Hertogenbosch I (1910) 30
1996	D. Hoogma en A. Steketee De waterinlaatpoorten 's-Hertogenbosch Waterstad (1996) 79
1998	Jo Hendriks Moette nou toch's kijke. De waterpoort bij de 'Volderstrap' KringNieuws 1 (1998) 5-6
2000	N.N. De restauratie van de Hekelsluis en Hekelbrug door Koninklijke Van Drunen Monumenten 10 (2000) 22
2000	P.J.J. van Dijk Korte mededelingen over historische vestingen en voormalige verdedigingswerken. 's-Hertogenbosch Saillant 2 (2000) 34-35
2000	Bram Steketee Keersluis De Grote Hekel Waterstaatkundige werken in 's-Hertogenbosch (2000) 72-74
2009	Gerry Brullemans De Grote Hekel KringNieuws 4 (2009) 2-3
2011	Erwtenman Nieuwe deuren werken niet Brabants Dagblad vrijdag 21 januari 2011

De Grote Hekel in 1853

Andreas Joannes van Opstal (1792-1858)
(olieverf op paneel, 34.0 x 43.0 cm)
's-Hertogenbosch, Noordbrabants Museum

Vroeger was deze waterpoort genaamd 'De Drie Hekelen'

1602

Kapittel 16.
Herstel der vestingmuur aan de drie hekels of zogenaamde groote Hekel.
Bron: Stads Rekeningen van het jaar 1602-1603. Deel 2, blz 1150

1880

Watervrijmakingsbestek nummer 1 van 1880.
Waterstaatkundige werken in 's-Hertogenbosch (2000) 73

C.J. Gudde, 's-Hertogenbosch geschiedenis van vesting en forten (1974) 53-54, 57, 63, 92, 93, 98, 109, 110, 140, 142, 144, 191, 192, 198, 207, 208, 209, 232

Aart Vos, 's-Hertogenbosch : De geschiedenis van een Brabantse stad 1629-1990 (1997) 38, 162, 165

n: vermelding in een voetnoot

Bossche Encyclopedie |