afb. 1975

Geertruisluis

Pastoor de Kroonstraat

Het hersteld sluisje, kort na de beëindiging van de werkzaamheden in 1975.
Bron: Van Bos tot Stad
~~~ De Geertruisluis had een functie in de waterbeheersing van de Binnendieze. De sluis sloot de Binnendieze af, omdat die in open verbinding stond met de Haven en de Dieze. De Geertruisluis is onlangs gerestaureerd in het kader van de algehele restauratie van de Binnendieze.
Bron: 's-Hertogenbosch Monumentenstad
~~~ Hier komt de Groote Stroom weer in zicht en watert vervolgens uit op de na 1318 aangelegde haven.
Bron: Vestingwandelingen

Stadsriviertje De Binnendieze bij de Geertruysluis

door Henny Molhuysen

De Binnendieze, dat door en onder de binnenstad doorkronkelend stadsriviertje, heeft in de loop der eeuwen het stadsbeeld sterk bepaald. Oorspronkelijk slechts benut om de alleroudste vestingstad 's-Hertogenbosch te beschermen, kwam deze delta van de Aa en Dommel binnen de vestingmuren te liggen bij 14e eeuwse stadsuitbreidingen.
In die tijd liep men praktisch naast de Binnendieze en in de wintermaanden overstroomde bijn de hele stad. Dat was er de oorzaak van dat in de veertiende eeuw de gehele binnenstad zo'n twee à drie meter werd opgehoogd. Met pleiten werd zand aangevoerd, waarbij ondermeer 'het bos bij Euteren' werd afgegraven.

Belasting

Uit de stadsrekeningen blijkt dat de Binnendieze regelmatig uitgegraven werd. de kosten werden betaald door degenen die aan de Binnendieze grensden, terwijl een speciale belasting op de turf mede voor dat doel werd gebruikt. En het moest schoon water geweest zijn, want in 1779 maakte het stadsbestuur - nog eens - bekend dat het verboden was om naakt in de Binnendieze te zwemmen.

Het water moest immers schoon zijn, omdat het door vele Bosschenaren gebruikt werd. Niet alleen de lakenindustrie en de leerlooierijen, maar ook de vele Bossche bierbrouwers maakten gebruik van het Diezewater. Daarom was een schoon en helder water van de Binnendieze belangrijk.

'Vischtuig'

Kijken we bijvoorbeeld eens naar de Algemene Politieverordening uit 1839. Anderhalve eeuw geleden bepaald het stadsbestuur dat niemand in de Binnendieze 'aalskorven, fuiken, zakken en ander vischtuig, schuitjes of ander vaartuigen' mocht leggen: daardoor zou een snelle doorstroming van het Diezewater verhinderd worden. En natuurlijk mocht er geen 'vuilnis, asch, snoeisel of takken van boomen, gebroken glas of aardenwerk, modder, bogt, aarde, steen, puin, gruis of andere onreinheden, doode krengen of beesten' in het water gegooid worden. Strenge boetes waren er voor de overtreders.
In de loop der jaren zijn takken van de Binnendieze gedempt, de bestaande delen zijn gerestaureerd. voor een deel loopt het riviertje ondergronds, deels in de open lucht.
Een voorbeeld van dat laatste is te vinden bij de voormalige Brandweerkazerne aan de Jan Heinsstraat. Daar, bij het Geertruysluisje, werd het water op hoogte gehouden om varen op de Binnendieze mogelijk te maken, en tegelijk om water omhoog te stuwen bij een overstroming van de omgeving. Geen wonder dat er een aantal bootjes vóór de stuw lagen: via de Haven was men snel op de stadsgrachten.
De omgeving is veranderd: gebouwen en huizen werden gesloopt bij de bouw van de brandweerkazerne in de jaren dertig, terwijl later ook het Carolusziekenhuis gesloopt werd.
Een (nieuwe) Pastoor de Kroonstraat werd langs deze Binnendiezetak aangelegd. Slechts de majestueuze bomen bleven. En na de op handen zijnde sloop van de brandweerkazerne, volgt er nieuwbouw ter plekke. Aan het Water- en Vuurplein.

Brabants Dagblad donderdag 6 november 1997

Gerestaureerde sluis in een vernieuwde omgeving

door Henny Molhuysen

Besloot de Bossche gemeenteraad in de zestiger jaren nog dat de Binnendieze grotendeels gedempt zou moeten worden, in het volgende decennium werd dat beleid totaal omgedraaid. Daar waar de Binnendieze nog aanwezig was, zou deze gerestaureerd worden.

Vijfentwintig jaar geleden was de Geertruysluis het eerste gedeelte van de Binnendieze dat onder leiding van Peter Verhagen gerestaureerd werd. Er moest nog ervaring opgedaan worden en ondermeer zou er eerst later een hardstenen band ter hoogte van de waterspiegel aangebracht worden. Dit om aantasting van de bakstenen kademuur te voorkomen. De te restaureren sluis lag in een deel van de binnenstad dat de jaren daarna aan flinke veranderingen onderhevig zou zijn. De Pastoor de Kroonstraat was reeds aangelegd en het politiebureau stond er zo'n tien jaar. Maar de in Waterstaatstijl gebouwde Sint Pieterskerk stond leeg en te wachten op een nieuwe bestemming (inclusief restauratie) of de sloop. Ondanks een in 1976 gevoerde handtekeningenactie - die meer dan tienduizend steunbetuigingen opleverde - werd de kerk twee jaar later gesloopt.

Naar Noord

Bebouwing aan de Pastoor de Kroonstraat werd gerealiseerd in het begin van de tachtiger jaren. Het naast het Geertruysluisje gelegen ziekenhuis, het Carolusziekenhuis, werd in die jaren naar Noord verplaatst en de bebouwing ter plekke werd grotendeels gesloopt. Op de leeggekomen ruimte werd een woningproject naar een ontwerp van Architektenburo Wijnen en Senders uit 's-Hertogenbosch gerealiseerd en eind 1984 opgeleverd.
Het politiebureau is inmiddels ook uit de binnenstad verdwenen en om verkeersoverlast in deze omgeving bij de geplande nieuwbouw te voorkomen werd het fietspad naast het Geertruysluisje verbreed tot een doorgang waar ook auto's gebruik van kunnen maken. Nu de Arena daadwerkelijk is gerealiseerd, zal deze doorgang naast het sluisje weer versmald kunnen worden ten behoeve van de veilig fietsende Bosschenaren.

Bankjes

De Geertruysluis ligt er na vijfentwintig jaar nog goed bij. De bankjes worden niet zo dikwijls bezet als men een kwart eeuw geleden dacht. de boten van de Stichting Binnendieze kunnen hier niet komen: tussen het herman Moerkerkplein en de sluis is deze waterstroom in een rioolbuis gedrongen. De geplande openlegging bij de realisering van de Arena is toch niet doorgegaan. Maar toch bezoeken velen de lager gelegen doorgang bij de sluis. Het zijn vooral vissers die hier trachten een visje te verschalken.
De Geertruysluis is deze kwart eeuw hetzelfde gebleven; de omgeving is echter drastisch gewijzigd.

Brabants Dagblad dinsdag 21 april 1998

De waterstaat

De Binnendieze - levensader van de stad

In 's-Hertogenbosch verenigden de Dommel en de Aa zich tot de Dieze. Binnen de vestingmuren had de Dieze niet een enkele bedding, maar was ze een stelsel van waterlopen dat de Binnendieze genoemd werd. Verschillende gedeelten van deze waterlopen waren overbouwd. In de stadsmuren waren openingen opgenomen om het water van de Dommel en Aa de stad in te laten stromen. Deze waterpoorten konden met hekwerken, hekels genoemd, worden afgesloten. De hekels konden niet worden gebruikt om de waterstand te regelen of om het water te keren. Pas met de bouw van de Geertruisluis (1678) en de Korenbrugsluis (1735) kon men de waterstand binnen de stad gaan regelen. Deze sluizen hadden primair een militaire functie. De afvoer van het Dommel- en het Aawater kon er mee worden gestremd zodat de omgeving van de stad overstroomd werd.

A. Vos, ''s-Hertogenbosch : De geschiedenis van een Brabantse stad 1629-1990' (1997) 37

1997	Henny Molhuysen Verdwenen stadsbeelden : Stadsriviertje De Binnendieze bij de Geertruysluis Brabants Dagblad donderdag 6 november 1997 (foto)
1998	Peter Verhagen De Geertruisluis De Binnendieze van 's-Hertogenbosch (1998) 53
1998	Henny Molhuysen Verdwenen stadsbeelden : Gerestaureerde sluis in een vernieuwde omgeving Brabants dagblad dinsdag 21 april 1998 (foto)

Geertuisluis, z.j.

Hendrik de Laat (1900-1980)
(potlood, zwart en rood krijt, 24 x 31.2 cm)
Het Bossche Prentenmuseum

Met de tekenstift geboren (2004) 18

1548

Kapittel 9.
De Geertruide sluis bij de Orthenpoort in de dieze gelegd.

R.A. van Zuijlen, Inventaris der Archieven van de Stad 's-Hertogenbosch 1 ('s-Hertogenbosch 1866) 662

C.J. Gudde, 's-Hertogenbosch geschiedenis van vesting en forten (1974) 144, 198

Aart Vos, 's-Hertogenbosch : De geschiedenis van een Brabantse stad 1629-1990 (1997) 37, 285

n: vermelding in een voetnoot

Bossche Encyclopedie |