Gemaal aan de Dieskant bij Orthen

door Bram Steketee

Het voormalige gemaal ligt bij de panden Engelse dijk nr. 5 en 5a in de buurtschap Orthen. Het object is kadastraal bekend als Gemeente 's-Hertogenbosch, sectie O nr. 722 ged.
Eigenaar/gebruiker/onderhoudsplichtige is een particulier.

Oorspronkelijke functie

Het gemaal diende om overtollig water uit de Polder van der Eigen en de Polder van Empel en Meerwijk op de Dieze uit te malen.

Geschiedenis

Lange tijd was de Polder van der Eigen voor de natuurlijke lozing van het water aangewezen op een drietal uitwateringssluizen in de oostelijke Diezendijk van de Dieskant. De Polder Empel en Meerwijk waterde eveneens op de Dieze uit door middel van een uitwateringssluis bij Treurenburg (zie Grote Empelse Sluis).
Nadat de Dieze in 1859 door sluizen was gescheiden van de Maas, kon een redelijk vast Diezepeil worden gehandhaafd. Dit was vooral van belang voor de scheepvaart, die gebaat was bij voldoende diepgang.
De aan de Dieze grenzende polders konden voor ontwatering echter niet meer profiteren van de lage waterstanden op de Maas. Ook van de geprojecteerde verlegging van de Maasmond verwachtten de polderbesturen geen gunstig effect op het Diezepeil, zodat de Polder van der Eigen en de Polder Empel en Meerwijk in 1879 overgingen tot het gezamelijk stichten van een, voor die tijd, groot schepradstoomgemaal aan de dieze bij Orthen.
Na de eeuwwisseling waren de door de Maasmondwerken bereikte lagere waterstanden op de Maas, vooral in de zomer bij Gewande goed merkbaar.

91

Technische beschrijving

Het gemaal beschikte oorspronkelijk over zes schepraderen die werden aangedreven door een stoommachine van 180pk. Van deze zes schepradren zijn in 1933 de buitenste twee verwijderd en zijn de vrijgekomen watergangen ingericht als uitwateringsszluizen. Een derde scheprad is vervangen door een pomp die werd aangedreven door een ruwoliemotor.
Zowel de schepraderen als de stoommachine zijn bij de bevrijding in 1944 vernield.
De zes openingen waren elk voorzien van een paar vloeddeuren en een rij schotbalken. Elke opening was 3.00m wijd en had een diepte van 0.90m + NAP.
Het zichtbaar restant van het gemaal bestaat uit de meest noordelijke uitstroomopening. De voormalige machinistenwoning is nog aanwezig.

Huidige functie

Een restant van het gemaal doet dienst als brug.

Monumentwaarde

Het schamele restant van het gemaal markeert heel nadrukkelijk de plaats waar eeuwenlang de lozing van de Polder van der Eigen was geconcentreerd. Deze locatie is van cultuurhistorische betekenis.

92

Waterstaatkundige werken in 's-Hertogenbosch (Utrecht 2000) 91-92

Onbekend

1927

2000

Bram Steketee

Gemaal aan de Dieskant bij Orthen
Waterstaatkundige werken in 's-Hertogenbosch (2000) 91-92

Stoomgemaal Orthen

Orthen, Engelsedijk