afb. 5 maart 1965

Gemaal De Grote Hekel, 1884-1965

Zuidwal

Het voormalige gebouw van gemaal De Grote Hekel op de Zuidwal is gehavend na een aanrijding door een vrachtauto op 5 maart 1965.
Bron: Stadsarchief (0003408)
~~~ De wateroverlast in Den Bosch was iedere winter groot. Op 14 mei 1880 stelde de gemeenteraad van Den Bosch dan ook een krediet van 150.000 gulden beschikbaar voor de 'watervrijmaking' van de stad. In verband hiermee werd in 1884 een stoomgemaal aan de Groote Hekel gebouwd. In 1965 botste een vrachtauto tegen het toen inmiddels leegstaande gebouw. Kort daarop werd het gesloopt.
Bron: Als de Dag van Gisteren 1 (1987) 9

Gemaal bij de Grote Hekel

door Bram Steketee

Het voormalige gemaal ligt aan de Zuidwal bij De Grote Hekel. Het object is kadastraal bekend als Gemeente 's-Hertogenbosch, sectie H nr. 3920.
Eigenaar/beheerder/onderhoudsplichtige is de gemeente 's-Hertogenbosch.

Oorspronkelijke functie

Het gemaal diende om de Binnendieze op een aanvaardbaar peil te houden als de waterkeringen in de stadwallen vanwege het hoge buitenwater gesloten moest worden.

Geschiedenis

Bij de watervrijmakingsplannen uit de jaren zeventig van de negentiende eeuw speelde de problematiek van de waterbeheersing van de Binnendieze een belangrijke rol. Als de waterkeringen in de stadwallen voor het hoge water gesloten moesten worden, zouden kwel- en regenwater het peil van de Binnendieze snel doen rijzen. Een bemaling van de ongeveer 90ha grote stadspolder was dan ook noodzakelijk. In 1882 viel de beslissing tot het stichten van een definitief gemaal bij De Grote Hekel.
Het gemaal heeft weinig dienst gedaan. Met de sluiting van de Beerse overlaat in 1942 was het gevaar van inundaties aanzienlijk teruggedrongen. Het gemaal dat vóór 1924 was overgegaan op aandrijving met elektromotoren, werd behoudens de onderbouw met inlaten, in 1965 gesloopt.

Technische beschrijving

De aanbesteding van de bouw van het gemaal geschiedde onderhands. Het was een traditioneel ontwerp, waarin de hand van de waterstaatsingenieur

93

goed herkenbaar was. Sierlijsten in baksteen en ook rondboogramen verlevendigden het uiterlijk. Het zadeldap (gordingenkap) met flauwe dakhelling was met pannen bedekt.
In het westelijk gedeelte van het gebouw bevonden zich twee stoommachines en twee pompen. Gescheiden van deze ruimten, stonden in het oostelijk gedeelte twee stoomketels opgesteld. Ten oosten van het gemaal was een aparte houten kolenbergplaats gemaakt. De schoorsteen aan de noordzijde van het gebouw was afzonderlijk gefundeerd. De beiden centrifugaalpompen werden aangedreven door twee horizontale Cornwallstoommachines met een capaciteit van 56m3 per pomp bij 195 omwentelingen per minuut. De pompen zorgden ervoor dat het water uit de Binnendieze via buisleidingen door de stadswal naar de vestinggracht werd gevoerd.
Het eenlaags gemaalgebouw stond op drie gemetselde overwelvingen over de Binnendieze. Op de sluitsteen van de middelste boog komt het jaartal 1884 voor. De westelijke twee rondbooggewelven dienden voor de aanvoer van water. Het penant tussen deze twee inlaten was onderbroken door een toog, waardoor deze met elkaar in verbinding stonden. In het metselwerk van het penant tussen de oostelijk kleine boog en de middelste boog is een AP-peilschaal ingelaten. Vlak daarnaast is een geëmailleerde NAP-peilschaal op het metselwerk bevestigd.

Huidige functie

Met de sluiting van de Beerse overlaat in 1942 verviel de functie van het gemaal.

Monumentwaarde

Op de plaats van het voormalige gemaal is een straat terras aangelegd. De inlaatpoorten die de restanten vormen van het gemaal zullen over het algemeen niet als zodanig worden herkend. Toch herinneren zij aan de problematiek van de wateroverlast. In dat verband kan worden gesproken van een cultuurhistorische betekenis. De waarde als industrieel erfgoed is gering.

94

Waterstaatkundige werken in 's-Hertogenbosch (Utrecht 2000) 93-94

maart 1965

13 mei 1965

2000	Bram Steketee Gemaal bij de Grote Hekel Waterstaatkundige werken in 's-Hertogenbosch (2000) 93-94
2021	Redactie Voldersgat uiterlijk 1 april weer klaar voor duizenden toeristen Brabants Dagblad vrijdag 10 december 2021 \| Regio 1

Gemaal De Grote Hekel, 1884-1965

Zuidwal

Gemaal bij de Grote Hekel

Oorspronkelijke functie

Geschiedenis

Technische beschrijving

Huidige functie

Monumentwaarde

Bram Steketee

Redactie

Locatie

Op deze pagina