In het archief van de Rekenkamer te Brussel Reg. n° 5273, Rekeningen van den Rentmeester van het Kwartier van den Bosch van 7 Mei 1408 - 7 Mei 1409, (Rijksarchief te Brussel) komt over deze gebouwen het volgende voor:

Van den gewanthuse, staende hoven 't voirs. broethuys ende vleeschuys in shertogenbosch, dat men mede plach te verpachten als boven Sinte Jansmisse etc.

Men ziet hieruit, dat oudtijds aan de Pensmarkt een Broodhuis N.waarts tegen het Vleeschhuis stond en dat zich boven die beide gebouwen eene verdieping uitstrekte, welke tot Gewand- of Lakenhuis diende.

Volgens het Glossarium van Stallaert p. 295 was een broodhuis eene broodhal; van daar de uitdrukkingen brootcameren, m.a.w. kramen in de hal, waarin men brood verkoopt.

Niet lang heeft het Broodhuis te den Bosch bestaan, zooals blijkt uit de navolgende Schepenakte van die stad van 1506 (Reg. n° 101 f. 135): Johannes Kanapart, magister et rector mensae Sancti Spiritus in Buscoducis, in presentia et cum expressis consensu et volunta Rasonis Raess, provisoris dictae mensae, - domum, aream et domistadium, sitas in Buscoducis in domo, olim nuncipata domus panum, dicta Broethuyss, ad ducissam Brabantiae spectantes, inter hereditatem Carnificum et quan-

Uit deze Schepenakte, zoomede uit die van 1510 (Reg. n°. 105 f. 417) en 1531 (Reg. 140 f. 21 vso en 22) blijkt, dat de Hertogin Johanna van Brabant, (zij regeerde van 1355 tot 1406), het Broodhuis aan particulieren verkocht na het in vier kamers te hebben gesplitst; dat het daarna uit twee naast elkander huizen bestond en dat daarvan het een, dat naast het Vleeschhuis stond, heette het Rad van avonturen en het ander, dat tusschen dit huis en het huis van Gerard van Deventher, genaamd de Molen, zich bevond, eerst de Gans, daarna de Drie Kronen en vervolgens de Drie Roemers heette. Uit voorzegde benamingen valt tevens op te maken, dat de plaats, waarop het Bossche

Naast het Broodhuis stond als gezegd het Vleeschhuis, en boven die beide gebouwen strekte, als ook reeds gemeld, het Gewandhuis zich uit.

J. van Oudenhoven t.a.p. blz, 15 was dus niet geheel en al op de hoogte van de plaats van het Vleeschhuis en het Gewandhuis, als hij daarover het volgende schreef:

„Het mercktpleyn verliest vry seer haren luyster door het Gewanthuys of Lakenhuys met den aencleven van dien, dat op dit Merckveldt staet, ghebouwt tot gherief van de Lakenvercoopers, als blijckt uyt de Handtvest daervan ghegheven by Hertogh Jan, den derden van dien Naem, in den jaere ons Heere 1329 2).

Als dan dit Ghewandhuys of dit Lakenhuys voor de Porters ende Lakenkoopers te cleyn viel, sijn daer apparentelijck de korte Gameren da er by ghetimmert ende eyndelijck de leghe plaets tusschen het Ghewanthuys ende 't huys Roodenburgh met de tusschen beyde ghetimmerde huyzen vol ghemaeckt. Dit Ghewanthuys of Lakenhuys is nu de Stadts Vleeschhal."

Juister is dan ook Van Heurn in zijne Beschrijving, als hij over het Vleeschhuis het volgende mededeelt: „De Vleeschhal is een zeer oud gebouw, hetwelk midden op de markt staat en bynaer met huizen omringd is; zij hoord in eigendom aan het Vleeschhouwersgilde. Uit de beschouwing van dat gedeelte (van dit gebouw), dat tegenover het stadhuis uitkomt (d.i. zijnen uitgang heeft), schijnd het my toe, zo uit het gebouw zelf als uit de nevenstaande huizen, dat de Vleeschhal uitgezet is. J. van Oudenhoven p. 15 meendt, dat dit Vleeschhuis voorheen een Lakenhalle geweest zij en dat, toen die voor de lakenkoopers te klein viel, men denklijk de zogenaamde Korte Kameren ter plaatzing van de lakenhandelaars daarby getimmerd hebbe. Om myne leezeren eenig denkbeeld van die kameren

In een brief van Filip den Goeden, Hertog van Brabant, van den jare 1464 vind ik, dat Jan de IVde, Hertog van Brabant, op den 4 Februari des Jaars 1419 aan het Vleeschhouwersgilde het Gewanthuis boven den zolder 6) van het Vleeschhuis, omdat dit en het dak zeer vervallen waren, aan dat Gilde overgaf mids het dit vertimmeren zoude; hieruit begrijp ik, dat toen het Vleeschhuis het onderste en de lakenhalle het bovenste gedeelte bevat hebbe. Het kan zijn, en het komt my zeer aannemelijk voor, dat voorheen, toen de lakenhandel sterk hier ter stede bloeide, de hal tot Gewant- of lakenhuis gebouwd zy. Het schijnd ook, dat de Hertog dit huis heeft doen timmeren, omdat Jan de IIIde in het jaar 1329 goedvond, dat niemand eenige lakenen mogte doen snyden of verkoopen als in zijn lakenhuis te 's Hertogenbosch op eene boete van vijf ponden zwaare tournoisen, en dat in het geval het laken-

De Hal of het Vleeschhuis heeft drie ingangen; de eerste tegenover het stadhuis; de tweede op de Pensmarkt en de derde op de Markt, schuins tegenover de Hoofdwagt."

Van Heurn deelt in zijne Beschrijving ook nog mede: „van oude lieden is my verhaald, dat de Rederykers tot derzelven schouwburg het bovenste gedeelte van de Vleeschhalle alhier gebruikten, totdat zy daartoe eene geweesene Roomschgezinde kerk in de Kerkstraat hadden.”

In het Vleeschhuis, n.l. in het benedengedeelte daarvan, hadden de leden van het Bossche Vleeschhouwersgilde hunne vleeschbanken, omdat oudtijds de slachters van den Bosch hun vleesch alleen in die hal mochten verkoopen. Van gezegde banken wordt volgender wijze in onderscheidene Bossche Schepenakten melding gemaakt:

1521 (Reg. n° 221 f. 291): Alzoo de uitvoerders van het testament van mr. Claes Colen, kanonik der St. Janskerk te den Bosch, aan diens erfgenamen geleverd hadden: een

1532 (Reg. n° 140 f. 424): Engela, dochter van wijlen Peter Colen en Engelen, de dochter van wijlen Gerard van van Merlair, zijnde toen weduwe van Joris Sampsons, verkoopt uit kracht van diens testament twee stallen van vleyschbancken, staende in der stat van Shertogenbosch voir in den inganck, genoempt den Dom, des Vleeschhuys bijnnen derzelver stat aen de Marckt tegensover den Raethuse der stat voirs. staende, te wetene, die twee stallen van vleeschbancken, die aldaer staen in den voirs. inganck aen de zijde oistwaert. tsamen metten venstere aldaer, by alsoe dattet selver venster aldaer nu oft tot einigen toecomenden tyde nyet en zal moigen opgaen oft opslaen voir den huyse daernaest staende ende der voirs. Engelen toebehoerende; item noch drie vleeschbancken, genoempt gemeinlic looten, bijnnen in den vleeschhuys voirs, aan Claes Strick Goijartszn en Willem Boyen Laureynszn. (Uit deze akte blijkt nog, dat boven en beneden gezegde twee stallen zich uitstrekte een huis met kelder, aan genoemde weduwe Sampsons toebehoorende; het zal het huis de Dom geweest zijn.)

1532 (Reg. n° 140 f. 434) Lysbeth, dochter van wijlen Jan, den zoon van wijlen Herman van Bergen, verkoopt aan Claes Strick Goijartszn, Willem Boyen Laureynszn en Jan Heeren 9)

1578 (Reg. n° 227 f. 264 vso). Mr Henrick Agyleus, zoon van wijlen Anthonis Henrickszn, verkoopt vijf stallen of banken in het Vleeschhuis aan den messensteker Aert Henrickszn; diens zoon Gielis verkocht ze in 1621 weder aan Henrick Somers Gerritszn, oud-deken en Reynder, zoon van Henrick Reynderszn, deken van het Ambacht der Vleeschhouwers te den Bosch.

1579 (Reg. n° 220 f. 403 vso). Mr. Goijart Lombaerts van Enckevoirt, in zijne hoedanigheid van meester en rector van de Tafel van den H. Geest te den Bosch, verpandt drie, aan die Tafel toebehoorende loten in het Vleeschhuis aldaar, aan Henrick Somers ten behoeve van gezegd Ambacht. De Tafel van den H. Geest voornoemd loste dat pand later weder in.

Voorbedoeld Vleeschhouwersgilde werd door mij uitvoerig beschreven in Taxandria IX p. 193 en vlgd; ik verzuimde er bij mede te deelen, dat St. Hanewinkel in zijne Reize door de Majory I p. 13 schreef: „dat geen een Gereformeerd slager met zijn vleesch in de Vleeschhal mag komen en dat het hiervan is, dat men in 's Bosch en dit is iets zonderlings, geen eenen slager van den Hervormden Godsdienst vind”.

Meerbedoeld Vleeschhouwersgilde was langzamerhand in slechten doen geraakt en daarom deed het de Vleeschhal den 3 November 1810 aan de gemeente 's Hertogenbosch over onder verbintenis van alle deszelfs schulden, ten bedrage van frcs. 7807, te voldoen; zij kreeg toen daarbij ook in haar bezit de kolossale olieverfschilderij, voorstellende den H. Nicolaas met de kinderen in de tobbe, welke voorheen in die Hal hing en thans hangt in het trappenhuis van het Bossche Stadhuis.

De gemeente den Bosch heeft zich omstreeks het jaar 1850 niet ontzien om de Vleeschhal, die een der oudste

Hoe de Vleeschhal of het Vleeschhuis er oudtijds uitzag, kan men zien op de plaat, welke zich bevindt in van Heurn Historie II p. 121.