Men had oudtijds in den Bosch een raadhuis en een Stadhuis. Het raadhuis stond aan de straat, thans genaamd Achter het Stadhuis, zooals reeds is medegedeeld in Deel II p. 156; wanneer het als zoodanig ophield dienst te doen en het werd gesloopt, is niet meer bekend.

Vóór dat Raadhuis stond aan de Markt, ter plaatse waar het tegenwoordig stadhuis zich bevindt, het eerste stad-

Daer is oock een plaats, daer de Rol gehouden wordt; item een visiteurkamer; een trouwkamer; cantoren voor de pensionarissen, rentmeesters, getuyghschryvers; de plattelandskamer 3) ende de Gaffelkamer ende is achter om leegh de Griffie met de secretarye 4); onder is eenen grooten kelder ghegraven anno 1529.” In dezen kelder, waarin thans de stadsfolterwerktuigen worden tentoongesteld, werden blijkens R.A. van van Zuylen de Stadsrekeningen I p. 701, 5, 12 en 13 in 1556/57

Een der voorbedoelde vertrekken zal vóór het jaar 1629 de kapel van dat stadhuis geweest zijn. Men zie hierover Dr. C.R. Hermans Bijdragen II p. 548 en R.A. van Zuylen t.a.p. I p. 467.

In het jaar 1529 werd begonnen met den voorgevel van dit tweede stadhuis door eenen anderen te vervangen. Daarover bevatten gezegde Stadsrekeningen over 1530/31 o.a. het volgende:

Item Willem Persoens van tpatroon te maecken van den wapenen des Keysers metter cronen van Brabant ende deser stadt, zoe men die uutgehoewen opter poyen setten sal 5), bet. 9 stuv.

Item Jan Derkennis 6) noch bet. zoe van den spiegels in den gevel van den raethuys geset, van nooten onder die bakken, noch van verscheyden perceelen van steen, by Joesten Jonckers gehaelt totten maecken van den Keysers ende die waepenen van den scepenen voert raadhuys ende oick voir assement aldair verbesight met 32 Toeten lijsten met loef(werck) voer 't voirsr. raethuys geset, 35 Car. guld. 19 st...oirt. Item voer een leeuwe van steen gehouwen 2 Car. guld.

Item betaelt Franssen van der Withave, steenhouwer, van twee steenen kijnderkens te maeken, staende opte pylers van der poyen, 't stuck 1 phil. guld. vz. 2 Car. guld. 10 st.

Item in der weken Visitationes Mariae bet. Jannen die maelder, ten bevele van den Wethouderen, voert vergulden van den cruys, boven opt raethuys 7) tusschen beyde die leeuwen gestelt, 28 stuv.

De beelden van den Keyzers, die blijkens laatstgemelde rekeningen in den voorgevel van het tweede stadhuis werden geplaatst, waren volgens Van Heurn Beschrijving die van

Van Heurn deelt in zijne Beschrijving ook nog mede, „dat de voorgevel van dit stadhuis in het jaar 1606 geheel werd opgehaald en gepleisterd en dat toen ook de daarin staande beelden hersteld werden; verder geeft hij aldaar als zijne meening te kennen dat bij die gelegenheid werd afgebroken 8) de tribune, die aanvankelijk voor de pui van dezen gevel stond en op vier pilaren rustte, zooals blijkt uit de afbeelding van dat stadhuis, welke staat in Van Heurn Historie II p. 121. Op gezegde pui bevonden zich volgens dienzelfden schrijver aan weerszijden van hare beide opgangen twee leeuwen, welke wapenschilden vasthielden, waarop in 1662 geschilderd stonden de wapens van de stad den Bosch, van de Staten Generaal der Vereenigde Nederlanden en van het huis van Oranje; hij meent ook nog dat de beide laatstbedoelde wapens zullen gekomen zijn in de plaats van die van het Hertogdom en den Hertog van Brabant 9). Op zijde van meergezegde pui, rechts daarvan als men er voor stond, bevond zich een wachthuisje der Bossche Schutterijen.

Boven in den voorgevel van het tweede stadhuis, die men als gezegd, begonnen was te bouwen in 1529, waarmede

Over dit steekspel bevatten de Stadsrekeningen van R.A. van Zuylen I p. 468 het volgende: 1530/51. Item mr. Peteren den urewerckmeker, van den uregewerck opt raethuys mette steeken mennekens ende die werke dairtoe behoerende, betaelt 890 lib te 12 Car. guld., beloept 107 Car. gulde ende van den stelle van den mennekens 5 Car. guld.

Item meester Jasper Mabee, beeldsnyder, van die perdekens voert raethuis tot het uurgewerck dynende te vermaken 2 Car. guld.

Item voer vier perdekens, twee die steken ende twee die staen, mette mennekens te scilderen tsamen 4 guld., van te verschilderen onse lieve Heer ten oirdeel metter doeren 2 1/2 guld., item voer die maelderye dair die perdekens doer lopen metten doerkens lO st., van tsitten ende poirtael met lijnverve geverwt 20 st. vz. 8 car. guld.

Op het dak van het tweede stadhuis stonden oorspronkelijk, zooals eveneens op laatstbedoelde plaat te zien is, twee torenspitsen; zij werden in 1649 afgebroken en toen kwam daarvoor in de plaats de toren met carillon, die op het tegenwoordige stadhuis van den Bosch staat, hetwelk ook nog tot dak heeft het middelste dak van dat tweede stadhuis. Bedoeld carillon werd in 1652 gemaakt door mr. Juriaan van Spraeckel (uit Zutphen), waarvoor Frans Hemony in 1651 15 klokken had geleverd; in 1671 werd het vermaakt en in 1690 werd het met eenige klokken vermeerderd.

Hoe het tweede stadhuis na den bouw van voormelden toren er uitzag, kan men zien op de plaat, welke afgedrukt staat in het Tijdschrift van Sassen voor N. Brab. Gesch. Taal-

Van dit tweede stadhuis zijn thans alleen nog maar over, behalve voormeld dak, toren en carillon, de kelders, het bureau voor het bouwtoezicht en de tegenwoordige trouwkamer, welke van dat stadhuis de schepenkamer was, alsmede het onder dit vertrek zich bevindend lokaal, waarin oudtijds gedurende de zomermaanden de stadslantaarns bewaard werden, welke in vroegere tijden tegen den zomer werden afgehaakt, wat echter ten tijde van Van Heurn niet meer gebeurde.

Het gebouw, dat thans tegen laatstgezegd lokaal aanstaat en op de binnenplaats van het stadhuis uitkomt, had ten tijde van Van Heurn in de zijmuren twee gothieke kapiteelen en eenige beginstukken van een gewelf; het moet daarom geacht worden zeer oud te zijn; bij het leven van Van Heurn diende het tot stads-turfschuur.

Dit tweede stadhuis werd omstreeks het jaar 1600 vergroot door daarbij aan te trekken het Westwaarts daarnaast gestaan hebbend huis St. Nicolaas, waarvan in 1538 (Reg n° 155 f. 36) gezegd werd, dat het was geheeten in den Aern, nu het huys van Sint Claes.

Dat huis behoorde voor het jaar 1599 toe aan het Kramersgilde van den Bosch; den 12 Juli 1530 (Reg. n° 136 f. 410) verhuurden Peter Houtappel Janszn, Frans Vuchts Peterszn en Frans die Bye, zoon van wijlen mr. Henrick die Bye, dekenen van den Cremeren ambacht te den Bosch, voor dat gilde dit huis, - hetwelk alstoen gezegd werd te zijn: een huys, erfve, hoff, genoempt Sinter Claes, gelegen in die voirs. stadt naest den Raidthuyse, - aan Willem Rutger Willemszn voor den tijd van acht jaren en tegen eenen huurprijs van 63 card. guld. 's jaars, onder voorwaarden: dat zij, dekenen, hunne kamer, die zich in dit huis bevindt, zullen kunnen blijven gebruiken, openen en sluiten, zoo dikwijls hun dit believen zal; dat op St. Nicolaas-, St. Jansdag en andere staetdaigen zij, dekenen, ook de kamer, gelegen boven de laatstbedoelde, zullen mogen

In 1668 waren van het tweede stadhuis de zolderingen boven de St. Nicolaaskamer zoo bouwvallig, dat de Regeering der stad voor ongelukken beducht was; zij machtigde daarom in dat jaar eenige leden uit haar midden alsmede de stadsrentmeesters om na te gaan hoe ze hersteld konden worden; hiervan kwam echter niets, totdat er tusschen 25 en 26 December 1669 brand ontstond in de visiteerkamer van het Stadhuis; alstoen werd besloten om eene nieuwe visiteerkamer aan de Marktzijde daarvan te bouwen, welk werk op fl 25000 werd geraamd; wegens die hooge kosten vond de Regeering der Stad het echter ten slotte beter om op de plaats waar het tweede

In 1679 werd voor dit derde stadhuis eene pui geplaatst, waarop men van weerszijden met eene monumentale trap kwam; zij werd in 1791 door eene zelfde vervangen; deze is omstreeks het jaar 1850 afgebroken doch in het jaar 1913 weder hersteld. In hetzelfde jaar 1679 werd in het derde stadhuis en wel in deszelfs benedenvestibule de vierschaar geplaatst, welke er zich thans nog in bevindt; ook werden toen boven in den voorgevel van hetzelve geplaatst de vier mannen te paard, welke met het slaan van het uur rondrijden en de twee trompetters te paard, die er bij staan; de beelden daarvoor waren door Jacob Roman gesneden. In dezen gevel werd ook het wapen der stad gezet, dat door den beeldhouwer Jacobus van der Hoeven gebeeldhouwd was 11); over den dubbelen keizerlijken adelaar, die in dat wapen staat, had de stad blijkens Van Heurn t.a.p. in 1676 een geschil gehad

In het jaar 1682 was de bouw van het derde stadhuis reeds zoover voltooid, dat het kon gemeubeld worden en de Regeering der stad er zitting in kon nemen. Van het tweede stadhuis waren toen nog over, behalve de op blz. 459 vermelde gedeelten, de griffie en de secretarie. Dit laatste vertrek en een deel der griffie zijn eerst in 1693 afgebroken geworden en toen werd naar de plannen van genoemden Roman daarvoor in de plaats gebouwd de galerij, welke naar de trouwkamer leidt, terwijl het ander deel der griffie alstoen getrokken werd bij de woning van den conciërge.

De bouwkosten van het derde stadhuis bedroegen heel wat meer dan de som van fl 25000, waarop de nieuwe visiteerkamer was geraamd; in 1677, toen dat gebouw nog alleen maar onder dak was, beliepen zij toch al fl 57360.

De ontwerper van het plan voor de binnenordonnantie van dit stadhuis was de Bosschenaar Dirk van der Lith; het plan voor deszelfs voorgevel werd in overleg met dezen ontworpen door den Haagschen bouwmeester mr. Pieter van der Minne; de Bosschenaar Peter van Gogh had de plannen voor de pui, de ingangspoort, de benedenvestibule en de vierschaar van datzelfde stadhuis gemaakt; al deze plannen waren door den Rotterdammer Claes Jeremiassen nagezien en verbeterd; voor de raadzaal van het derde stadhuis was het plan ontworpen door meergenoemden Jacob Roman. Er kwamen alzoo aan dat stadhuis heel wat architecten te pas.

Ten tijde van Van Heurn waren volgens diens Beschrijving de indeeling en bestemming van het derde stadhuis als volgt: eerst had men de pui; daarop werden alle 's landsplakaten en de keuren der Regeering van de stad ten overstaan van den Hoog- en laagschout of deszelfs stadhouder en twee sche-

Van de pui kwam men door eene poort, in welks tympan thans nog het jaartal 1670 staat, in de benedenvestibule, waarvan de vloer in 1680 werd gelegd en aan wier muren hingen vier gebeeldhouwde wapenborden, n.l. die van het Hertogdom Brabant, de stad den Bosch, de Staten Generaal en het Huis van Oranje; aan het einde daarvan bevond zich, twee treden hooger, de vierschaar, welke door een hek van het overige der vestibule was afgescheiden en waarin de lijfstraffelijke vonnissen, die door de schepenen gewezen waren, werden uitgesproken.

Rechts van de vestibule, aan den kant van de Markt, had men de Griffie (thans de Burgerlijke stand); in dit vertrek bevonden zich verschillende kasten, waarin de processtukken, de rollen en andere boeken, die tot de griffie behoorden, bewaard werden. Elke procureur had aldaar zijn fodelle, zijnde een kastje, waarin de stukken van een proces, dat nog

Achter dit vertrek, eveneens rechts van de vestibule, was de rolle (thans het bureau voor de bevolkingsregisters); aldaar werden de proceszaken bepleit; van weerszijden van dit vertrek had men eene groote bank met een lessenaar ervoor, waarin de procedeerende partijen met hare advocaten en procureurs tijdens de pleidooien plaats namen; tusschen die banken, naar den kant van de ramen, was eene verhevenheid, waarop eene tafel stond, waaraan de hoog- en laagschout, de schepenen, de pensionaris en de griffier bij de behandeling der processen zaten; de overblijvende ruimte van het vertrek, naar den tegenovergestelden kant van de ramen, was met een hek van de rolzaal afgesloten en voor het publiek bestemd.

Uit vorenstaande beschrijvingen, die Van Heurn gaf der beide vertrekken, rechts van de vestibule, is duidelijk op te maken, dat deze waren de griffie en de zittingzaal van het Schepengerecht.

Links van de benedenvestibule, aan den kant van de Markt, had men de secretarie of kamer van de Secretarissen (thans de archiefkamer); in dit vertrek was aan de Marktzijde eene verhevenheid, waarop elk der Secretarissen aan een lessenaar zat; de reden waarom zij op eene hoogte zaten was, dat men wilde voorkomen, dat het publiek zoude zien wat zij schreven; ter zijde van dit vertrek stond een aanzienlijk gestoelte, zoo schreef Van Heurn, met eene kap daarboven; daarin gingen de twee schepenen zitten als zij de akten, welke geminuteerd waren, moesten teekenen. Ook was in deze kamer eene groote kast, waarin de registers, welke tot de secretarie behoorden, bewaard werden. „Naast dezelve staat, zoo teekende Van Heurn verder aan, een zwaare eiken houten kast, van boven met loot bekleed, met twee nagtsloten in de deuren en met yzere boomen en hangsloten voorzien; in dezelve zijn verscheide laaden, waarin de oorspronkelijke handvesten der stad berusten; voorheen werden die, gedeeltelijk in een yser

Achter de Secretarie had men links van de beneden vestibule de prothokolkamer, welke eigenlijk een aanhangsel der Secretarie was; langs de vier muren van deze kamer stonden kasten, in eene waarvan zich bevonden de protocollen van de gewezen notarissen van de stad en vrijdom den Bosch; ingevolge eene publicatie van den Raad en Leenhof van Brabant moesten oudtijds toch binnen drie maanden na het overlijden van eenen notaris diens protocollen onder eenen behoorlijken inventaris ter secretarie van diens laatste standplaats worden gedeponeerd, ten ware hij eenen zoon of zwager had nagelaten, die ook notaris was, als wanneer deze protocollen van den overledene zijn leven lang onder zich mocht houden 14); de gedeponeerde protocollen werden van wege de stad den Bosch ingebonden. Ook werden in dat vertrek bewaard de protocollen der secretarissen van die stad; onder deze protocollen bevonden zich die. welke bij het afbranden van het Stadhuis in 1463 gered werden; zij werden, zoo schreef Van Heurn, meest nat te samen geraapt en ingebonden en zijn daarom bekend onder den naam van rapsodien; zij beginnen met het jaar 1368 en eindigen met het jaar 1463. Op de protocollen der Secreta-

Ging men de vestibule uit door de voormelde galerij dan kreeg men eerst aan zijne rechterhand eene kamer (thans die Van het bouwtoezicht), waarin de beambten voor de huwelijkszaken zich bevonden; zij, die voornemens waren zich in ondertrouw te doen aanteekenen, moesten zich eerst in deze kamer begeven, van waaruit zij vervolgens paarsgewijze in de trouwkamer werden gelaten; deze laatste kamer was aan het eind van gezegde galerij; in die kamer bevonden zich tegen den muur tegenover den schoorsteen verschillende kasten, in een paar waarvan bewaard werden de fraaie drinkglazen, die van Keppel, hoog- en laagschout van den Bosch, aan die stad geschonken had, alsmede eenige andere bokalen; zij waren aldaar geborgen nadat in 1746 afgeschaft waren 17) de twee maaltijden, welke te voren jaarlijks in deze kamer bij het aftreden der oude en het in dienst treden der nieuwe Schepenen plachten te worden gehouden.

Onder de vestibule bevond zich de prachtig gewelfde kelder, die er nu nog is en volgens Jac. van Oudenhoven t.a.p. blz. 15 in 1529 is gebouwd; hij diende blijkens denzelfde (1e editie p. 55) een tijdlang tot wachthuis voor de Burgerwacht.

Als men van uit de vestibule over de groote trap op de eerste verdieping van het Stadhuis kwam, dan kreeg men daar eerst aan zijne linkerhand de kamer van den Pensionaris der stad, thans de kamer van haren Secretaris en rechts de kamer der Schepenen, thans de Burgemeesterskamer; in de pensionariskamer hing boven den schoorsteen eene penteeke-

Boven de deur van deze Schepenkamer stond ook het reeds uit J. van Oudenhoven aangehaalde vors, dat Van Heurn in zijne Beschrijving aldus vertaalde:

In het jaar 1742 kreeg deze kamer een houten beschot, waarin een uurwerk werd aangebracht, dat door dat van den toren van het stadhuis gaande werd gehouden. Boven den schoorsteen van deze kamer bevond zich eene olieverfschilderij, voorstellende eenen op den grond zittende wildeman, die in zijne rechterhand hield het stadswapen, terwijl aan zijne linkerhand lag eene knods; de Bossche kunstschilder Weeling 18)

In deze kamer hingen verder twee olieverf schilderij en van den Bosschen kunstschilder Theod. van Tulden; de eene stelde voor eene vrouw, die de stad 's Hertogenbosch moest verbeelden, aan wie vier andere vrouwen, voorstellende de vier Kwartieren der Bossche Meierij, hare hulde brachten; dit schilderstuk was eene allegorische voorstelling van het recht van hooger beroep, dat oudtijds van de Schepenbanken der Meierij op de Schepenbank van den Bosch bestond; de andere schilderij vertoonde het beeld eener vrouw, die de Republiek der Vereenigde Nederlanden voorstelde; naar haar kwam toe Mars, die met zijne rechterhand naar haar opleidde de Bossche stedemaagd met het wapen van Brabant in de hand; de vrouw, welke de Republiek voorstelde, was omringd van kinderen, die vasthielden een bundel, waarin zeven pijlen staken, terwijl een ander kind trachtte daarin eene achtste pijl te steken; deze schilderij was eene allegorische voorstelling van de poging, welke in de zeventiende eeuw de N. Brabantsche steden waagden, ofschoon te vergeefs, om deel te krijgen in de Regeering der Zeven vereenigde gewesten 19). In deze kamer hing ook eene schilderij, door van Beerestraten geschilderd en door Lingelbach gestoffeerd, voorstellende het tweede stadhuis en de huizen daarom heen, zooals die zich in 1662 vertoonden; op de plaats van deze schilderij had, volgens Van Heurn, de Regeering van den Bosch nog willen doen hangen eene derde schilderij van van Tulden of van eenen anderen grooten meester, welke had moeten voorstellen hetgeen in deze kamer verhandeld werd, maar die had zij niet kunnen bekomen. Ook in deze kamer waren eenige kasten, waarin stonden boeken, die de Schepenen voor de uitoefening van hun ambt noodig hadden, zooals rechtsgeleerde werken, keuren van verschillende steden, plakkaten en besluiten der Staten Generaal; in een dier kasten werd bovendien

De tegenwoordige raadszaal van het Bossche stadhuis was ten tijde van Van Heurn de vergaderzaal van de Schepenen, Gezworenen en Raden van den Bosch, alzoo van het College, dat men thans den Gemeenteraad zoude noemen. Voor deze zaal was een portaal van Ionische bouworde; op de fries van de lijst boven de deur van dat portaal stond geschilderd: Kamer van Schepenen Gezworens en Raaden; in het bovenste gedeelte van dit portaal, dat vierkant was maar waarvan maar drie kanten zichtbaar waren, omdat de vierde tegen den muur der zaal stond, zag men op den eenen kant het woord Biblia, op den anderen Privilegia en op den derden Ordinum placita, terwijl op den middelsten zich nog eene banderol bevond met het woord Invigilate. Door dit portaal kwam men in voorbedoelde zaal, die blijkens de beschrijving, welke Van Heurn ten zijnen tijde er van gaf, er uitzag evenals thans, behoudens dat er toen nog in hingen de portretten der stadhouders 20), welke thans hangen op de bovenvestibule van het stadhuis. Volgens Van Heurn werd het plafond van deze zaal ontworpen door Romijn de Hooge 21) en werd de schilderij van van Tulden,

In dit vertrek hingen ook nog een platte grond van den Bosch, welke haar Regeering door een krijgsbouwmeester op de plaats zelve had doen uitmeten en vijf teekeningen, welke

Op deze kamer werden, evenals thans nog het geval is, oudtijds vele commissievergaderingen gehouden, zooals van de commissies uit de Stedelijke Regeering tot de stadsvoorrechten, de stadsgeldmiddelen, de barakken, den straatweg en den beleide, d.i. tot het onderhouden en herstellen der stadswerken; elk dier commissies had achter het behangsel daarvan een kastje tot het bergen harer papieren. Ook de Gemachtigden van 's Lands Regeering hielden, als zij in den Bosch kwamen, in deze kamer hunne vergaderingen.

De tegenwoordige bodenkamer diende ten tijde van Van Heurn tot wachtkamer voor de kamerbewaarders, groenroeden en andere bedienden der stad. Ter zijde van den schoorsteen van dit vertrek was eene kast, op welks deur geschilderd stond een oude man, die verschillende degens onder een zijner armen droeg; die man was bijgenaamd Peter de Gek en moest de degens der Regenten van de stad bewaren, wanneer zij vergaderden; hij woonde in een steegje op het Ortheneind, dat naar hem het Peter de Gekstraatje geheeten is 23). Bedoelde deur bevond zich te voren in de bovenvestibule.

De tegenwoordige kamer voor het comptabel beheer was ten tijde van van Heurn de Plattelandskamer; zij heette aldus, omdat zij diende voor de vergaderingen van 's Landsrentmeesters en Ontvangers met de Gemachtigden der vier Kwartieren van de Bossche Meierij 24). Ook vergaderden daar de

Op de tweede verdieping van het stadhuis had men ten tijde van Van Heurn bij de trap eene kamer, waarin de stadsrekenhigen met hare bewijzen bewaard werden; de oudste dier rekeningen was van het jaar 1469; Van Heurn teekende aan: „zedert eenen geruimen tijd worden alle de bewijsstukken nevens de rekeningen in een linnen zak gedaan, waarop het jaar en de naamen der Rentmeesters geschreeven staan; de rekeningen van den straatweg en over de barakken staan in bijzondere kasten.”

Tegenover deze kamer, alzoo boven die van den Pensionaris, was eene kamer, die des voorzittenden schepen werd genaamd. Van Heurn schreef hierover: „wat de rede hiervan zy, of waartoe hy die nodig heeft, is my niet gebleken; naast den schoorsteen staat eene kast, waarin eenige oude papieren liggen, welke ik by onderzoek van geen nut of waarde heb bevonden."

Boven de bovenvestibule was op de derde verdieping eene groote kamer, waarin de Regeering van den Bosch in 1680 voornemens was eene openbare bibliotheek op te richten, die er echter niet kwam; wel kwamen er boekenkasten, waarin dé rekeningen van de kerkmeesters der Bossche kerken met hare bewijsstukken bewaard werden; in deze kamer stonden nog twee oude kasten, in eene waarvan vele brieven lagen, die gedurende den Tachtigjarigen oorlog aan de Regeering van den Bosch geschreven waren 25): in de andere kasten waren verschillende registers, die bevatten de handelingen der Staten Generaal van de Republiek der Vereenigde Nederlanden, alsmede registers en stukken, betreffende de overgave van den Bosch aan de Staten Generaal: ook bevonden zich in deze

Verder had men nog op de tweede verdieping eene kamer boven de Radenkamer, alwaar werden bewaard de stadsmaten, met uitzondering van de Bossche roede en el, welke op de bovenvestibule hingen. In deze kamer werden voorts in eene groote kast met glazen deuren bewaard alle de behoeftens, zoo als Van Heurn zulks uitdrukt, die tot den scherpen gerichte dienen. Onder den schoorsteen van deze kamer stonden zes groote antieke tinnen kannen met het stadswapen er op; naar Van Heurn meende zouden zij oudtijds gediend hebben om de groote heeren, die binnen de stad kwamen, te beschenken met eerewijn, welke dan gebracht werd ter plaatse, waar zij hunnen intrek hadden genomen. In 1398 had Hertogin Johanna van Brabant dienaangaande aan de Regeering van den Bosch voorgeschreven: „dat zy niemand zouden mogen schenken als hunne gebooren Landsheeren, dien zy zoude moge schenken dat haar dunken zoude der stede oirbaer en nodig te wesen en ook uitgescheiden Prelaeten, Baenrotsen, Ridderen en Raaden van goede steden, welke zy zoude mogen schenken tot zes kannen wijns na dat haar goeddunken zal dat zy waardig zijn”. Deze beschenkingen geraakten later in den Bosch in onbruik en als daar dan kwamen Gemachtigden van de Staten Generaal, den Raad van State, den Raad en Leenhof van Brabant en de Admiraliteit, dan kreeg ieder hunner van de stad een dubbelden gouden stadhuispenning ter waarde van fl 30.

Nog was er op deze verdieping en wel boven de Plattelandskamer eene kamer, waarin de alleroudste processtukken der Griffie bewaard werden, waarom deze Kamer de oude griffie geheeten werd; deze stukken waren daar in 1760 overgebracht, omdat de Griffie zoo overvuld was geworden met processtukken dat er voor de nieuwe geene plaats meer was. Ook werden op deze kamer bewaard de lampions en andere voorwerpen, welke tot de verlichting van het Stadhuis dienden.

Na deze beschrijving van het Stadhuis en deszelfs ge-

Aanvankelijk bestond de stedelijke regeering van den Bosch slechts uit vijf schepenen, die door den Hertog van Brabant jaarlijks in het Octaaf van St. Bavo (1 October) werden gekozen. In 1200 werd dit aantal met twee vermeerderd en daarbij bepaald, dat de Schepenen zouden genomen worden van de rijckste, notabelste ende nuttighste mannen, die men daertoe vinden konde 27). Hertog Jan III van Brabant stond bij zijn privilegie van 11 Jan. 1329 toe, dat de oude Schepenen hunne opvolgers konden kiezen, doch blijkens een charter van dienzelfden Hertog van 16 Sept. 1336 deed de stad den Bosch van dit recht ten behoeve van den Hertog afstand, maar toen werd tevens bepaald, dat de aftredende Schepenen gedurende het jaar, volgende op dat hunner aftreding, zouden zijn Gezworenen 28). Keizer Karel V bracht bij zijne Ordonnantie van 12 Aug. 1525 29) het getal der Schepenen van den Bosch op 9 en bepaalde daarbij, dat geen hunner langer dan een jaar schepen mocht blijven, behalve twee der oudsten en bekwaamsten, welke tot de onderrichting der nieuw benoemde schepenen nog een jaar mochten aanblijven; voorts zou geen der afgegane schepenen weder benoembaar zijn, dan tenminste twee jaren na zijne aftreding.

Ten aanzien van de bepaling, dat de Schepenen zouden genomen worden uit: de rijckste, notabelste ende nuttighste mannen bestond het gebruik om zooveel mogelijk jaarlijks drie edellieden, drie rechtsgeleerden en drie kooplieden tot schepenen te verkiezen. Een dezer werd dan president-schepen; hij stemde het eerst en had dientengevolge grooten invloed op zijne collega's.

De Schepenen vormden met de Gezworenen het eerste

Toen de stad den Bosch zich in 1629 aande Staatschen had moeten overgeven, werden in strijd met het capitulatieverdrag de dekens der ambachten van de regeering der stad uitgesloten, opdat de Katholiek gebleven burgerij zonder invloed zoude zijn op die regeering. Deze toestand werd in 1660 gesanctioneerd door de Staten Generaal, doordien zij toen bepaalden 31), dat de Regeering der stad in het vervolg slechts zoude bestaan uit 40 leden, welke allen moesten zijn van den Hervormden godsdienst; van die 40 leden zouden 9 schepenen zijn, 9 gezworenen, zijnde deze de aftredende schepenen, en de overige 22 Raden; Schepenen en Gezworenen zouden blijven uitmaken het eerste en de Raden het tweede lid der stedelijke regeering, terwijl het derde lid toen voor goed werd afgeschaft. De benoeming der Schepenen geschiedde sedert 1629 jaarlijks door de Hollandsche Stadhouders en in stadhouderlooze tijden door de Staten-Generaal.

De stedelijke regeering werd nog bijgestaan door 1 Pensionaris, en 2 Secretarissen (wier aantal vroeger was 32); als openbaar ministerie fungeerde bij de Schepenen, wanneer zij het schepengerecht vormden, de Hoog- en laagschout of diens stadhouder, terwijl als penvoerder daarbij fungeerde één Griffier. Den, 21 October 1794 werd de stedelijke regeering, zooals die in 1660 was ingesteld, geheel afgeschaft en veranderd in eene regeering, soortgelijk aan die, welke wij thans hebben; men vindt dit uitvoerig vermeld bij R.A. van Zuylen Naamlijst en wapenkaart der leden van de Regeering van 's Hertogenhosch sedert 1629 p. 3 en vlgd., alwaar ook in den breede wordt medegedeeld, welke wijzigingen de stedelijke regeering van den Bosch sedert dien onderging en uit welke personen zij was samengesteld. Aan de door Van Zuylen medegedeelde namen der burgemeesters van den Bosch zijn nog de volgende toe te voegen:

De beslissingen van het stadsbestuur werden in het openbaar kenbaar gemaakt door het overal in de stad opplakken van deze publicaties. Tevens zorgden omroepers ervoor dat ook degenen die niet konden lezen, bekend werden gemaakt met de inhoud van deze publicaties. In eerste instantie werden die bekend gemaakt in 'ter puye'van het stadhuis. Dat wil zeggen dat ze vanaf het bordes van het stadhuis werden voorgelezen aan de geïntresseerde Bosschenaren.

De meest dramatische bekendmaking was die van 1 juli 1579, tijdens de Opstand, door het stadsbestuur zélf voorgelezen. Men had gedurende een half jaar geen keuze kunnen doen; óf behoud van de katholieke godsdienst óf de vrijheidsstrijd tegen Spanje. Eindelijk, op 1 juli werd de beslissing genoemen; men zou de unie van Utrecht ondertekenen en daarmee de Opstand steunen. Maar eerst wensten vele Bosschenaren dat de tekst van deze Unie zou worden voorgelezen. Tijdens dit voorlezen vanaf de pui van het stadhuis viel er een schot... Er werd terug geschoten. Nog meer schoten vielen... De volgende ochtend realiseerde men zich pas wat er die dag op de Markt had plaatsgevonden, een gevecht tussen Bosschenaren onderling. Met als triest gevolg, veertig doden en honderdtwintig gewonden.

Het bordes van het stadhuis werd ook gebruikt om bekende, illustere gasten te ontvangen. Jaarlijks zijn dat ondermeer Sint Nicolaas en Prins Amadeiro. Koninklijke gasten worden er eveneens door het gemeentebestuur verwelkomd. Koningin Wilhelmina werd na de bevrijding van de stad op 20 maart 1945 op een verwoest en kapotgeschoten bordes welkom geheten. Vlak nadat ze de stad verlaten had, vielen er weer Duitse granaten op de Markt. Dezelfde Markt waar de volgende maand waarschijnlijk ook kroonprins Charles van Engeland er een defilé afnemen.

Opmerkelijk is voorts het gebruik van de naam 'de blauwe stoep' om het Bossche stadhuis aan te duiden. Deze naam komt niet zozeer in 's-Hertogenbosch zelf voor, maar wordt meer gebruikt in de dorpen van de Meierij. Als men daar spreekt over 'naar de blauwe stoep gaan', wordt er bedoeld dat er een bezoek aan het stadhuis gebracht wordt. En vroeger ging de bevolking van de meierij nogal al eens naar het Bossche stadhuis. Bijvoorbeeld om er door de Bossche schepenen verkoop- en huurcontracten officieel te laten vastleggen. Maar ook dat is een taak die het Bossche stadbestuur momenteel niet meer uitvoert. Evenmin wordt via 'ter puye' nog het officiële stadsnieuws bekend gemaakt. Dat gebeurt tegenwoordig gewoon via de krant.