H. Kleinmann en Cie., ca 1930

Het smedengilde

opgericht: vóór 14 september 1629
keuren: 21 november 1302; 27 augustus 1463; 29 maart 1541
patroonheilige: Sint Eloy

Kroon met kaarsen van Sint Eloy of gilde der smeden in de Sint Jan, ca 1930.

Stadsarchief (0000850)

Archieven van de ambachts- en schuttersgilden 1327-1874

1) Het Archief van het Smedengilde

Dit gilde is het oudste van de Bossche ambachten en het heeft steeds de eerste plaats in de hierarchie weten te bewaren en te handhaven. Hun dekenen brachten in de stadsregering vóór de andere dekenen hun stem uit. De oudste kaart van dit ambacht - tevens de oudste Bossche gildekaart - dateert van 21 november 1302. De dekenen van dit ambacht traden vóór 28 maart 1610 jaarlijks met Sint Eloy (1 december) in functie. Na het ontnemen van het publiekrechtelijk karakter is het gilde privaatrechtelijk blijven voortbestaan tot in de tweede helft van de vorige eeuw. Hoewel er meer gilden tot in de 19e eeuw zijn blijven voortbestaan als privaatrechtelijke verenigingen heeft het smedengilde - het oudste Bossche gilde - alle andere gilden overleefd. Onder dit ambacht ressorteerden naast de gewone smeden verschillende beroepen van ijzer- en koperbewerkers. De meest vooraanstaande beroepen in dit ambacht waren die van de messenmakers, nagelmakers, koperslagers en zwaardvegers. Dezen vormden min of meer zelfstandige corporaties in het smedengilde. Vooral de messenmakers zijn een zeer belangrijke groep geweest. Hun producten waren zeer gewild in de toenmalige Nederlanden en aangrenzende gebieden. Ook genoten de Bossche spijkers een zeer goede naam.
Het archief, dat loopt over de periode 1330-1874, verkeert in vrij goede staat. Van de Bossche gildearchieven is dit archief het meest rijk aan middeleeuwse en 16e eeuwse oorkonden, waaruit mede blijkt, dat het gilde een zeer grote rol heeft gespeeld in het economische leven van Den Bosch vóór 1629. De stukken van dit gilde werden vanaf de tweede helft van de 16e eeuw bewaard in de met ijzerbeslag en drie sloten voorziene eikenhouten Sint-Eloykist, die zich reeds enige decennia bevindt in het Bossche Gemeente-Archief. Het schijnt gebruik geweest te zijn, dat de eerste gildedeken de kist met gildepapieren onder zijn berusting had.

Stadsarchief (116)

Bossche smeden

door Henny Molhuysen

De smeden vormden in 's-Hertogenbosch het oudste ambachtsgilde. Op 21 november 1302 kregen zij van Hertog Jan II hun statuten, maar dit gebeurde op verzoek van 'ons gheminde, ghetru meesters de smeedsambachts' zelf. In zulk een keur - zoals de oude naam luidt - staan alle rechten en plichten van de leerlingen en meesters van het ambacht omschreven. Het smedengilde omvatte, naast de gewone smeden, verschillende andere ijzer- en koperbewerkers, zoals: messenmakers, nagelmakers, koperslagers en zwaardvegers.

Vanouds leverden de Bossche smeden méér produkten dan de Bosschenaren zelf konden gebruiken. Hertog Jan verleende hen daarom toestemming hun produkten niet alleen in 's-Hertogenbosch en in Brabant, maar ook daarbuiten te verkopen. Daarom trokken de smeden naar bekende middeleeuwse jaarmarkten in Brugge, Antwerpen en Bergen op Zoom om er hun ijzerwaren (voornamelijk spijkers, messen en spelden) te verkopen. De marktkramen moesten voorzien zijn van een vaantje met het stadswapen erop. Bij geconstateerde fraude volgde een forse boete.

De ijzerindustrie was huisarbeid. Neem nu de speldenmakers. Tot 1553 verwerkte de ambachtsmeester de ingekochte grondstof (zwart ijzerdraad of koperdraad) met behulp van maximaal één leerjongen en drie knechts in zijn eigen werkplaats. Hij verkocht het zelf op de markten elders. Na 1553 wijzigde de organisatie zich zo, dat de ambachtsman naast de drie knechten zoveel kaftmakers, speldenstekers en hoofdmakers in dienst kon nemen als hij wenste.

De spelden werden in kisten verpakt en door alle ambachtslieden gezamelijk verzonden, hetzij per wagen, hetzij per boot. Een week later, op de 'treckdag' gingen de smeden gezamelijk naar de marktplaats. Dáár werd door loting de standplaats van iedere smid aangewezen. Op het eind van de vijftiende eeuw zijn er steeds 24 Bossche speldenmakers op de markt van Bergen op Zoom aanwezig.

Men denkt misschien dat een speld er altijd hetzelfde uitziet, maar er was een groot aantal variëteiten: Engelse en Spaanse soorten, troontjes, lelietjes, roosjes, kleinknopjes, lange vier ponden, korte drie ponden, lange drie ponden, korte vier ponden, twee ponden, rode en witte spelden, kleine bolletjes, zwarte, gele en witte haken. Hoe ze er precies uitzagen is ons niet bekend. Maar vanzelfsprekend is er verschil in bewerking en model, in lengte en dikte, in kleur, gewicht en materiaal.

Voor de kwaliteitsbewaking kende de stad negen keurmeesters. Maar door de hoge kwaliteit werd het in de loop van de zestiende eeuw moeilijker om te concurreren met goedkopere produkten, echter van een slechtere kwaliteit, uit andere steden.

In de middeleeuwen kende de stad geen vreemd garnizoen; de vesting werd door de eigen inwoners verdedigd in geval van nood. Ook de smeden moesten hieraan meehelpen. Indien de stad of de hertog ter veldtocht trok, moesten de smeden meegaan: „dat alle die smeden, die teghewerdich sijn ende ghesont, met hoere banieren sculdich solen sijn uyt te trecken ende hen onder die banier tesamen houden.”

Brabants Dagblad donderdag 4 april 1991

1955	H.F.J.M. van den Eerenbeemt 's-Hertogenbosch in de Betaafse en Franse tijd 1794-1814 Nijmegen-Utrecht (1955) 22, 159
1991	Henny Molhuysen Verhalen en legenden : Bossche smeden Brabants Dagblad donderdag 4 april 1991
1996	Gerard van Gurp Het Bossche smedengilde in de negentiende eeuw 's-Hertogenbosch 3 (1996) 73-78
2004	Jozef Hoekx en Valentijn Paquay IX Economische zaken : 1. Smeden (grootmetaal) Inventaris van het archief van de stad 's-Hertogenbosch 1262-1810 (2004) 464-465
2011	Winny Bierman, Utrecht University Smedengilde 's-Hertogenbosch Institutions for Collective Action (2011)

1962

C.A. Hartmans

Bossche wapensmeden uit de 16de en 17de eeuw
Kungl. Livrustkammaren | Stockholm 1962

1626	Kapittel 11. De Hertog van Aarschot zend staal aan de Stad, dat door de dekens der smeden wordt onderzocht. R.A. van Zuijlen, Inventaris der Archieven van de Stad 's-Hertogenbosch 2 ('s-Hertogenbosch 1866) 1332
1628	Kapittel 26. ... Goyart Janssen, Deken der smeden ... R.A. van Zuijlen, Inventaris der Archieven van de Stad 's-Hertogenbosch 2 ('s-Hertogenbosch 1866) 1349

1302	No. 5 Jan II, hertog van Brabant, geeft een keur aan het ambacht der smeden in Den Bosch. De ambachtsgilden van 's-Hertogenbosch vóór 1629 : Eerste stuk (1946) 5-10 Gemeente-archief 's-Hertogenbosch Rood Privilegeboek f 84r-86v
1463	No. 71 Philips de Goede, hertog van Bourgondie, geeft een nieuwe keur met enkele wijzigingen aan het gilde der smeden in plaats van het origineel, dat door brand verloren is gegaan. De ambachtsgilden van 's-Hertogenbosch vóór 1629 : Eerste stuk (1946) 211-219 Gemeente-archief 's-Hertogenbosch Oorspr. Inv. no. 504 Zegel van den hertog met contrazegel in groene was.