Afscheid [1]

De geest kan spoken, maar op het kerkhof van Coudewater eindigt alle onrust. Hier wanen wanen zich niet langer de baas. Hier wijkt angst voor de almacht van de dood. Eeuwige stilte, op het ruisen van de beuken na.

In 1954 kwam Annie Albers voor het eerst op deze begraafplaats. Achttien jaar was ze, leerling-verpleegkundige uit Wijchen. Met honderden anderen liep ze achter de kist van Greetje Manse, enig kind van de toenmalige geneesheer-directeur en zijn vrouw. Een verkeersongeluk bij café De Fuik in Berlicum maakte op 18 november 1954 een einde aan Greetjes leven. Ze was zeventien.

De schop, de grond. Nog vele malen zou Annie bij een vers gedolven graf op Coudewater staan: maar liefst tweeënveertig jaar werkte ze op dit landgoed. Aanvankelijk was ze psychiatrisch verpleegkundige en EEG-laborante; later de secretaresse van geneesheer-directeur Jongmans. Maar over drie weken valt het doek voor de zorginstelling. Het gesticht gaat dicht; de zerken van zusters en zenuwzieken blijven achter.

Tijd voor Annies afscheid van de begraafplaats, die officieel al in 1990 sloot. Haar oud-collega Leo Balmer, die bij de Technische Dienst een sleutelbos heeft opgehaald, ontgrendelt het hek. Soepel manoeuvreert Annie haar rollator over kerkhofgrind en opstandige wortels. Weliswaar is ze tweeëntachtig, maar haar geest is wilskrachtig.

De dodenakker van Coudewater ligt in de noordoosthoek van het landgoed. Oppervlakte: driekwart voetbalveld. Links op het terrein staan zo?n tachtig betonnen kruisjes, met aan weerszijden een naamplaatje. Onder het gras liggen armlastige vierdeklaspatiënten begraven, hoofd-aan-hoofd en vaak in verdiepingen – stapelgek heeft op Coudewater meer dan één droevige betekenis. Rechts liggen de zerken van rijkere patiënten en enkele medici onder wie Van den Bogaert en Pompe, de grondleggers van Coudewater. In hun namen groeit mos.

Het kerkhof heeft ook een vergeethoek. In een afgezonderd graf ligt 'onze lieve nicht A.L. van Walbeek', die in 1944 stierf. Wie in de archieven duikt, ontdekt dat het om Anna uit Alblasserdam gaat, de enige overgebleven protestant op het kerkhof. Achter die beukenhaag verderop? Daar wachten zo’n zestig Zusters van Barmhartigheid op hun wederopstanding. Hun namen klinken als psychofarmaca die de woeligste geest zouden kunnen kalmeren: Polycarpa, Bibinia, Zozina.

Onder de treurbeuk leunt Annie op haar rollator. Ze heeft veel zusters gekend: Cunera van de wasserij, Donatilla van de deftige klasse-afdeling en zuster Emma. Vooral dankzij haar ontdekte Annie waar elke mens van opknapt: Misericordia Forte® oftewel Sterk Mededogen. Nog altijd zonder recept verkrijgbaar.

Eric Alink | Brabants Dagblad woensdag 29 augustus 2018 (online op 3 september)

Afscheid [2]

Onrustige bovenkamers, kalme dieptes. Dat geldt voor de doden op het kerkhof van Coudewater. Armoedzaaiers rusten hier onder zoden, rijken onder zerken. Deze maand valt het doek voor het psychiatrisch ziekenhuis. Maar de monumentale begraafplaats – al sinds 1990 buiten gebruik – blijft intact.

Het kerkhofgrind knerpt. Annie, die van graf naar graf schuifelt, herkent veel namen. In de tweeënveertig jaar dat ze op Coudewater werkte – hoofdzakelijk als secretaresse van de geneesheer-directeur – heeft ze het afscheid van talloze bewoners en Zusters van Barmhartigheid bijgewoond. Ingetogen uitvaarten waren het, weet Annie. Een handvol wierokige woorden in de kapel, de mannen van de Technische Dienst in zwarte jassen.

Sommige bewoners hadden grote doodsangst. Annie herinnert zich Marietje uit Twente, die vrijwel dagelijks spontaan bij geneesheer-directeur Jongmans binnenstapte. “Moet ik bang zijn?”, vroeg ze dan. Haar eventjes vastpakken bleek telkens het medicijn, dat kort werkte maar geen bijsluiter verlangde.

Op overledenen werd soms autopsie verricht, zeker bij twijfel aan de doodsoorzaak. Zo nodig lichtte men de schedel, op zoek naar afwijkingen in de hersenen. Gemiddeld vijfmaal per jaar begroef Coudewater een bewoner die zichzelf van het leven had beroofd. Weliswaar zelfverkozen, maar in handen van radelozen is vrije wil een nogal groenezepig begrip. Vooral de verdrinkingsdood kwam voor op Coudewater – what’s in name?

Soms plaatste familie een rouwadvertentie, leert een duik in landelijke krantenarchieven. Maar wel omfloerst, zonder de aanduiding ‘psychiatrische inrichting’. In de rouwadvertenties wordt Coudewater vaak als aardrijkskundige naam gebruikt. Tante, broer of nicht is niet in Rilland-Bath of Fochteloo overleden, maar in Coudewater. Een onbekend dorpje aan zee? Zo wilden nabestaanden klaarblijkelijk voorkomen dat de lezer wijdvertakte gekte in de familie ging vermoeden.

Toen Annie in 1954 op Coudewater begon, ontdekte ze dat niet alle chronische bewoners een heldere of overtuigende diagnose hadden. Sommigen waren fijntjes opgeborgen, onder dwang van familie die het gedrag of gedachtegoed van de betrokkene als schandvlek zag. Als Annie haar ogen sluit, ziet ze de gezichten: Trijntje en haar zus uit de Beemster, Emmie-met-haar-chique-hoed uit Volendam. Een verzameling paradijsvogels, waar Avifauna jaloers op kon zijn.

Afscheid onder de beuken. Sleutelbeheerder Leo Balmer, die Annie op het kerkhof heeft vergezeld, vergrendelt het hek. Vlakbij de poort ligt het graf van Tijgertje, de kat van een bewoonster van Coudewater. Mocht niet alleen de kat maar ook haar baasje negen levens hebben: in het volgende bestaan is haar hopelijk meer geluk gegund.

De begraafplaats wordt nog maar amper bezocht, weet Leo. Af en toe meldt zich een familielid, veelal voor genealogisch onderzoek. Dan biedt Coudewater toegang. Want ook maretak of een verwaaid koekoeksnest verdient een plekje in de stamboom.

Eric Alink | Brabants Dagblad woensdag 12 september 2018

Begraafplaats

Inleiding

Enigszins afgescheiden van de rest vinden we in de noordoosthoek van het terrein de begraafplaats van Coudewater, toegankelijk via een smeedijzeren vleugelhek tussen bakstenen pilaren. Pontificaal op de as van het middenpad twee achter elkaar gesitueerde GRAFMONUMENTEN van de stichters, waarin hun vrouwen later zijn bijgezet. Aan weerszijden voornamelijk zustersgraven. Het graf van Van den Bogaert vertoont invloeden van het Eclecticisme en stamt uit 1880; het graf van Pompe, een Neo-renaissancistisch ontwerp, dateert uit 1901. De witmarmeren plaquettes ter nagedachtenis aan hun echtgenotes zijn toegevoegd in respectievelijk 1899 en 1908. Dr. E. van den Bogaert en Dr. L. Pompe, voorheen verbonden aan het Geneeskundig Gesticht Reinier van Arkel in Den Bosch, waren de initiatiefnemers voor Coudewater en hebben de psychiatrische inrichting in 1870 gesticht.

Omschrijving

Het graf van Van den Bogaert bestaat uit een lage, licht oplopende hardstenen graftombe op rechthoekig grondplan. Symmetrisch. Overstekende dekplaat, omrand met lijst sierlijk gebeitelde florale motieven. Epitaaf: 'HULDE AAN DR. E.A.P. VAN DEN BOGAERT / STICHTER / EN / EERSTE GENEESHEER DIRECTEUR / DER / GENEESKUNDIGE INRICHTING / COUDEWATER [...]'.

Op het graf van Pompe staat een smal hardstenen grafmonument op een rechthoekige plattegrond. Het is symmetrisch en frontaal gericht en rijst hoog op waarbij het door versnijdingen en verjongingen steeds smaller wordt. Bekroning met ezelsrug. Plaquette met epitaaf aan de voorzijde: 'DR. L. TH. POMPE / MEDE OPRICHTER / VAN HET GESTICHT / COUDEWATER [...]', bekroond met een guirlande en een kruisvorm waartussen florale decoraties.

Waardering

Het tweetal grafmonumenten is van algemeen belang. Het bezit cultuurhistorische waarden als bijzondere uitdrukking van de herinneringscultus ter nagedachtenis aan de stichters van Coudewater; als bijzondere uitdrukking van de grafcultuur binnen de geestelijke gezondheidszorg; als uitdrukking van de rooms-katholieke emancipatie. Het bezit tezamen met de rest van de begraafplaats en de overige tot Coudewater behorende objecten ensemblewaarden als essentieel onderdeel van een historisch gegroeid ensemble in de geestelijke gezondheidszorg.

Daarnaast vanwege de situering op een plek in de noordoostelijke hoek van het terrein, verbonden met de verdere uitleg van het complex en verder als markant onderdeel van de historische bebouwing aan de P. de Gorterstraat. Het is van belang wegens de gaafheid.

Rijksdienst voor de Monumentenzorg 2004

1989

1 mei 2009

2011	Ron Magnée Kerkhof van Coudewater is totaal verpauperd. Brabants Dagblad zaterdag 26 februari 2011
2013	Sobere opknapbeurt voor kerkhof Coudewater ROSMALEN – Er zijn volop werkzaamheden aan de begraafplaats van Coudewater in Rosmalen. GGZ-Oost-Brabant laat voor ongeveer een halve ton een sobere restauratie uitvoeren aan alle graven en de begraafplaats waar tussen 1870 en 1990 bewoners, nonnen en zelfs de oprichter en artsen van Coudewater werden begraven. Domien van der Meijden \| Brabants Dagblad donderdag 11 april 2013 \| 32
2015	Tom van der Meer Nu graven spic en span zijn kan poort van Coudewater weer open. Brabants Dagblad dinsdag 9 juni 2015 \| 4

Bossche Encyclopedie |

Nummer:	524982
Status:	Rijksmonument

Begraafplaats

Algemeen

Afscheid [1]

Afscheid [2]

Begraafplaats

Inleiding

Omschrijving

Waardering

Ron Magnée

Sobere opknapbeurt voor kerkhof Coudewater

Tom van der Meer

Monument

Locatie

Op deze pagina