afb.

Avondmaalsbekers

vervaardiger: Anoniem
datering: 1643
collectie: Vught, Hervormde Gemeente

Een avondmaalsbeker uit 1643 te Vught, geschonken door de Haarlemmer Pieter Olycan

door Hanneke Das-Horsmeier

Onder het avondmaalsgerei van de Hervormde Gemeente te Vught bevinden zich twee zilveren avondmaalsbekers, die behalve mooi ook erg interessant zijn. De éne werd in 1643 door een Haarlemse zilversmid vervaardigd, de andere in 1670 in Den Bosch.¹ Deze bekers worden niet alleen als kostbaar bezit bewaard, maar zijn ook nog altijd in gebruik bij de viering van het H. Avondmaal.
De Haarlemse beker is een dubbelwandige zilveren beker met een hoogte van 16 cm en met een diameter van 10,5 cm aan de bovenzijde buitenwerks. De bovenkant vertoont enkele scheurtjes; een gedeelte is gesoldeerd.
De zilvermerkjes op de bodem aan de buitenzijde zijn goed herkenbaar. We zien het stadskeur van Haarlem: paalsgewijze een zwaard, vergezeld van vier zespuntige sterren, en daarboven een gelijkarmig kruisje; het wapen wordt gedekt met een gefleuronneerde kroon. Het meesterteken is mogelijk van Hen(d)rick Davidtsz.² Deze werd ca. 1580 geboren, in 1614 als meester beëdigd en was in 1652 nog in leven. Als we dit weten, kan het derde zilvermerkje, de jaarletter IJ, staan voor 1620 of 1643.³ We komen er straks op terug.
Het graveersel laat een rand met bloemenranken zien, daarna drie slakjes met huis en het hoofdmotief: twee forten en een wapen. De verdikte onderrand heeft een sierrand, die afwisselend bestaat uit drie verticale streepjes en een liggende ruit.

De forten St. Anthonij en Isabella

De onderling verbonden forten zijn van bovenaf gezien weergegeven. De namen „Fort Antonij" en „Fort Isablle" (de e werd vergeten) staan er in 17de-eeuwse schrijfletters bij.
Deze forten lagen iets ten zuiden van 's-Hertogenbosch langs de weg naar Vught.⁴ Fort St. Antonij (Antonie) werd in 1597 of iets later gebouwd. Het ontleent zijn naam vermoedelijk aan de patroonheilige van Anthonie, heer van Grobbendonck, die sinds eind 1596 gouverneur van 's-Hertogenbosch was. Fort Isabella - genoemd naar aartshertogin Isabella, hertogin van Brabant en dochter van de Spaanse koning Philips II - is van latere datum. Het werd waarschijnlijk gebouwd in de periode 1614-1618, toen veel fortificaties tot stand kwamen. In ieder geval was het klaar vóór 16 juni 1618, want dan wordt het in een charter genoemd.

Fort St.-Antonij

Fort Isabelle

Het wapen van Pieter Olycan

Foto's: A. M. Koldeweij, Utrecht

Het wapen van Pieter Olycan (1572-1658)

Het gegraveerde wapen met dekkleden en helmteken wordt geflankeerd door „Pieter" en „Olikan" in 17de eeuwse schrijfletters.
Het schild is gedeeld. Heraldisch rechts (dus om te zien links) staat een struisvogel met een hoefijzer in zijn bek. Het linkergedeelte is doorsneden: boven een jong eendje, onder een kan met twee oren.
Het wapen wordt gedekt met een rechts gewende helm; een penning hangt om de hals. Er zijn dekkleden en een gecompliceerd helmteken: weer de struisvogel met hoefijzer, die samen met twee omgekeerd kepersgewijs geplaatste brouwspanen uitkomt uit een brouwerston.⁵ Het wapen herinnert aan het hoofdberoep van de eigenaar: brouwer in „De Vogel Struijs"; zijn vader handelde o.a. in olie.⁶

De schenker

Pieter Jacobsz. Olycan is raad, schepen en burgemeester van Haarlem geweest en van 1621 tot 1649 gecommitteerde ter Staten-Generaal.⁷ Frans Hals heeft hem omstreeks 1640 geschilderd.⁸
De grote vraag was natuurlijk, wat die Haarlemse Pieter Olycan met die twee Bossche forten te maken had, en wanneer en waarom hij die avondmaalsbeker schonk. We gaan terug naar het derde zilvermerkje, de jaarletter IJ, en moeten concluderen dat 1620 als mogelijkheid afvalt: in dat jaar is een avondmaalsbeker op R.K. georiënteerde forten - nog vóór de overgave van 's-Hertogenbosch in 1629 - wel erg onwaarschijnlijk.
Archiefonderzoek rond 1643 leverde echter de éne verrassing na de andere op. Om te beginnen zit er in het archief van de Hervormde Gemeente 's-Hertogenbosch een verzoek van de commandant van het fort Isabella aan de classis 's-Hertogenbosch om een eigen garnizoenspredikant.⁹ Hij voerde daarvoor een zestal argumenten aan, o.a.: 1) de soldaten moeten anders 's zondags naar de kerk in de stad en dat komt niet altijd gelegen, 5) de geestelijke bijstand aan zieken en stervenden, 6) het ordentelijck en stichtelijck nederleggen van kraeckelen (het bijleggen van ruzies). De commandant had ook al iemand op het oog: Ds. Joannes Lenaerts.¹⁰
Dit verzoek is kennelijk doorgestuurd naar de Staten-Generaal, want in de notulen van het Classis-archief worden besprekingen met de Hoogmogende Heren over de „bediening" van de forten genoemd.¹¹ Deze verliepen gunstig, want in het verslag van de buitengewone classis-vergadering d.d. 12 juni 1642¹² staat het volgende:
. . . „Alsoo haer Hooghe en Moghende Heeren de Heeren Staten Generael de omliggende Forten om de Stadt Shertogenbosch een predicant . . . ]. gelieven te accorderen, gelijc sulcks de vergaederinghe uut een Missive van mijn heer Olican, aen Joh. Lenaerts geschreeven, gebleeken is . . ." etc. In deze notulen komt de naam „Olican" tweemaal voor en die van Joh. Lenaerts vijfmaal. De heer Olycan zal zich dus als lid van de Staten-Generaal bezig gehouden hebben met de benoeming van een garnizoenspredikant in Den Bosch. De door de commandant van het fort voorgestelde Ds. Joh. Lenaerts uit Aalst werd in de loop van 1642 inderdaad bevestigd.¹³ Als we nu bovendien in de Bossche stadsrekeningen nog lezen, dat

PIETER JACOBSZ. OLYCAN

Doek 111.0 x 86.0 cm
Frans Hals, c. 1640
Coll. Ringling Museum of Art, Sarasota, Florida

100

op 23 mei 1644 „aen Jan Leenartss van Aelst als predicant vande groote Schans (= Isabella) tot opbouwinge vande kercke" f 100,- werd gegeven¹⁴ dan komen de laatste puzzelstukjes op zijn plaats te liggen. Dit kerkje heeft op de binnenplaats van fort Isabella gestaan.¹⁵
Gezien het zilvermerkje IJ, dat in Haarlem tijdens het leven van zilversmid Hendrick Davidtsz. kan staan voor 1643, houd ik het erop, dat omstreeks die tijd de Haarlemse Pieter Olycan wegens zijn betrokkenheid als lid van de Staten-Generaal met het beroepen van een Bossche garnizoenspredikant, aan de gemeente van de forten Isabella en St. Antonij een avondmaalsbeker heeft geschonken bij de ingebruikneming van het kerkgebouwtje.
De predikantsplaats werd na het vertrek van de laatste predikant in 1733 opgeheven, het kerkje werd in de negentiende eeuw afgebroken¹⁶ en de Hervormde Gemeente Vught „erfde" o.a. de besproken beker, een 18de-eeuwse avondmaalsschotel met Latijnse inscriptie van de uit Duitsland afkomstige Bossche zilversmid Rutgerus Anthonius Raaben, en een aantal bijbels.

101

Bijlage

Bekendmaking

Namens Zijne Excellencie den Heere Commissaris-Generaal van Oorlog, brengt den Ondergeteekenden, Generaal-Majoor en Directeur der 4de Directie van Fortificatien, ter kennisse van het algemeen, dat, ingevolge Besluit van Zijne Majesteit, van den 30 September jongstl. no. 129, publiek voor AFBRAAK zal worden verkocht de OUDE KERK, staande op het Fort Isabelle, buiten 's Hertogenbosch.
En alzoo zich in deze oude Kerk nog eenige WAPENBORDEN bevinden, die hieronder nader zullen worden vermeld, en thans binnen het Fort in verzekerde bewaring zijn opgelegd, en aan aanzienlijke Familien binnen het Rijk hebben toebehoord, zoo worden door deze opgeroepen alle diegenen dezer Familien of Verwanten, welke zouden vermeenen op deze Wapenborden aanspraak te kunnen maken, om zich binnen den tijd van zes weken, na de eerste afkondiging dezes, met vertoon der noodige bewijzen, te moeten vervoegen bij den Heer Kolonel van KESTEREN, eerstaanwezend ingenieur te 's Hertogenbosch voornoemd, om alsdan aan zoodanigen Eigenaar of behoorlijk Gemagtigden te worden overgegeven, om ten hunnen koste te worden afgehaald, en uit het Fort Isabelle voorn, vervoerd; zullende na verloop van dien tijd, over de niet gereclameerde Wapenborden, door Zijne Excellence den Heere Commissaris-Generaal van Oorlog voornoemd, worden gedisponeerd zoo als zal bevonden worden te behooren.

De Inscriptien op deze Wapenborden luiden aldus:

JOHAN VAN UTENHOVE, Capitein en Commandeur op 't Fort Isabella, sterft den XXV Januarij MDCCI.
NB. Dit Wapen is omringd met 16 kleine Wapens, voerende de namen: Tuijl, Wijngaerden, Sandelijn van Herentout, Croesing, Micaut, Spruit van Kiekenbeek, van de Werve, Bourbonnois, Groesbeek, Moulaart, Brossele, de Caele, Schimmelpenningh, Ketel van Hackfort, Renesse, Utenhove.

JOHAN DE LUSSANET, Capitein en Commandeur van dit Fort, sterft den XVIII Maii MDCIII.

PIETER VAN EEKEREN, Capitein en Commandeur van 't Fort Isabel, sterft den 21 April anno 1728.

ABRAHAM BASTIDE, Capitein en Commandeur van 't Fort Isabelle, sterft den 7 Januarij anno 1730.

HYACINTH FREDERIK DE VOS VAN STEENWIJK, Luitenant Colonel en Captein over een compagnie Infanterie ten dienste dezer Lande, mitsgaders Commandeur van het Fort Isabel, sterft den 17 November 1757.
N.B. Op dit Wapenbord zijn nog drie kleine Wapenborden vastgehecht, met de onderstaande namen, als:
De Vos van Steenwijk, Jacops d'Haillij, de Asselliers.
Zijnde drie dito Wapens vermist.

MDCCLXXV obit VII Septembe.
JAQUE THEODORE BRUNET DE ROCHEBRUNE, Luitenant Kolonel in dienst van den Staat, mitsgaders Commandeur van het Fort Isabel.

JOHAN FREDERIK WEYL, Colonel in het Regement Hollandsche Gardes te voet en Kommandeur van het Fort Isabel, obit 5 Maart 1786.
Voorts nog twee Wapenborden, waarop niet meer dan het onderstaande te vinden is, als:

1.	MDCLXVI obit 12 September; en
2.	Obit XXV Augustus Ao. 1669.

's HERTOGENBOSCH, den 18 October 1822.
De Generaal Majoor voornemd,
E. G. VAN DER PLAAT.

Gebruikte afkorting : GAH = Gemeentearchief 's-Hertogenbosch.

102

Noten
1.	Deze beker is besproken in H. Das, „Een Bossche avondmaalsbeker uit 1670 van de Hervormde Gemeente te Vught (N.-Br.) met het wapen van Vught" in „Brabants Heem", 1983.
2.	Elias Voet Jr., „Haarlemsche goud- en zilversmeden en hunne merken", Haarlem 1928, p. 124, meester-teken 26: Henrick Davidtsz (?), met als voetnoot: „Het Mr teeken versprongen", en vermelding avondmaalsbeker Ned. Herv. Gem. Vught, 1643. Latere vondst auteur: Het zilvermerk op de beker van Jan de Lange. Zie: K.A. Citroen, "Haarlemse zilversmeden en hun merken" (Haarlem 1988) 38
3.	Elias Voet Jr., „Nederlandse Goud- en Zilvermerken", 's-Gravenhage 1963, p. 33.
4.	Veel over de forten werd ontleend aan „'s-Hertogenbosch, geschiedenis van vesting en forten" naar een manuscript van C. J. Gudde, in: De Boschboom, 1974.
5.	Mening van Drs. J.J. Temminck, archivaris van Haarlem, welke mening gedeeld wordt door Mr. T.N. Schelhaas, directeur CBG. Het wapen Olycan komt overigens in diverse variaties voor, maar voorzover bekend is het helmteken nergens zo gecompliceerd als op deze beker.
6.	Informatie van Drs. J.J. Temminck.
7.	Voor genealogie Olycan zie o.a. Heraldieke Bibliotheek 1879, p. 370-379.
8.	Cat., Tent. „Frans Hals", Frans Hals Museum, Haarlem 1962, nr. 44. Franklin W. Robinson and William H. Wilson, „Catalogue of the Flemish and Dutch Paintings: 1400-1900", no. 83, in 1980 uitgeg. door het John and Mable Ringling Museum of Art (Sarasota, Florida), waar het schilderij zich bevindt. Het werk wordt tegenwoordig niet ca. 1639 gedateerd, maar in de jaren veertig van de zeventiende eeuw.
9.	GAH, Archief Herv. Gem. 's-Hertogenbosch, nr. 27, nr. 180. Ongedateerd, maar volgend op een briefje d.d. 9-12-1641.
10.	Er zijn verschillende schrijfwijzen: Joh. Lenerts, Jan Leenartss, Jo(h)annes Leonardi, Johannes (Leonarduszoon) Aelstius (= uit Aalst).
11.	RANBr. te 's-Hertogenbosch, Archief Classis 's-Hertogenbosch nr. 2 (Acta 1641-1687), o.a. p. 5.
12.	ibid. p. 8 en 9.
13.	ibid. p. 13, en Van Alphens Nieuw Kerkelijk Handboek, jaargang 1949, p. 268 en 275.
14.	GAH, nr. 149 (Stadsrek. 1643-1644), fol. 226v en 227.
15.	C.J. Gudde t.a.p., p. 156.
16.	GAH, H D 741. Bekendmaking d.d. 18 oktober 1822; affiche gedrukt ter boekdrukkerij van H. Palier en Zoon te 's-Hertogenbosch (zie bijlage).

Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie 37 (1983) 97-101

Woensdag 15 april - Lijst van de kerkgoederen van het fort Isabelle, een zilveren beker tot bediening van het Heilig Avondmaal aan de kerk voorheen vereerd door een Pieter Oliekan wiens naam en wapen met beide forten Isabella en St.Anthony aan elkander gecombineerd daarop gesneden zijn, een zilveren schotel insgelijks tot bediening van 'sHeren Avondmaal door mij in 1728 verzorgd hebbende ter verkrijging van een 'penningtje', niemand van een vreemde plaats op een buitengewone tijd, wanneer geen kerkdienst gedaan wordt, willen trouwen dat na alvorens voor die moeite en vacatie, behalve hetgeen de armen en koster gegeven wordt, een rijksdaalder betaald te hebben: wanneer ik nu een sommetje vergaderd had, heb ik die schotel, bedragende aan zilver en fatsoen 100 gl. laten maken en alzo die rijksdaalder niet toereikend was vanuit mij zelf daartoe iets bijgelegd ter gedachtenis van deze oorsprong en heb op de rug laten zetten:

Ex imperialibus Aedi Arcis Isabellae pro confirmato tempore extraordinario connubio a novis nuptis dicatis, hanc patinam, in monumentum, fieri curavit, eamque mensae sacrae sacram voluit Cornelius de Wit eccleastes arcium Isabellae & St. Anthonii anno MDCCXXIII

Vertaling: Uit de penningen voor de bevestiging van een huwelijk in buitengewone tijd door nieuwgehuwden opgedragen aan de kerk van fort Isabella, heeft Cornelius de Witt predikant van forten Isabella en Sint Anthonie in het jaar 1723/1728 als herinnering deze schaal laten maken en hij heeft haar opgedragen tot viering van het heilig avondmaal.

een oud tafellaken en drie servetten, een tinnen kruik en kan, twee tinnen kommetjes dienende om de liefdegaven bij het avondmaal te ontvangen, een koperen kroontje vervattende een tinnen doopbekken, een koperen lessenaar op de predikstoel, een eikenhouten gestoelte voor de voorlezer verzorgd door mijn voorganger, twee leien waarop psalmen en 'pause' die voorgezongen wordt op te lezen is, twee oude foliant bijbels, beide tweemaal afgesneden en verbonden, de ene met volkomen kanttekeningen liggende op de preekstoel en de andere zonder randtekeningen in het gestoelte van de voorlezer; drie quarto bijbels [er staat: quartijn] met koperen sloten; idem drie andere zonder sloten; een nieuw testament, vijf oude psalmboeken, acht groene trippen kussens, vier oude gordijnen, een doodkleed, een algemene houten tafel - deze inventaris zal overhandigd worden aan de gecommitteerden die op de verpachting der tienden komen.

365v

Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC)

1979	Hanneke Das-Horsmeier Avondmaalszilver Rondom de Vughtse Lambertus (1979) 21
1988	K.A. Citroen Haarlemse zilversmeden en hun merken (Haarlem 1988) 36

ca 1979

Bossche Encyclopedie |

Avondmaalsbekers

vervaardiger: Anoniem datering: 1643 collectie: Vught, Hervormde Gemeente