Peter van Os ontmaskerd : Het drieluik van Boston

Enkele jaren geleden werd ook al een klein artikel aan Peter van Os gewijd.² Helaas hebben de bewerkers van de kroniek en de auteur van het artikel het leven en de afkomst van 'hun' schrijver zeer onzorgvuldig en weinig gedegen uitgewerkt. Het zou slechts een half uur tijd hebben gekost om de ouders en verdere familie van Van Os te vinden. Zo is de bewering dat het niet bekend is of Peter van Os te Oss ofte 's-Hertogenbosch geboren is al dertig jaar achterhaald. Hij had geen drie, maar vijf kinderen, enzovoorts.

De fiches op het Bossche schepenprotocol in het gemeentearchief van 's-Hertogenbosch, destijds vervaardigd door de onvolprezen F. Smulders, behoeft men slechts door te bladeren op de kaartenbak Oss en onder de naam Van Os en men vindt veel meer dan in de uitgave van de kroniek is vermeld.

Het is onbegrijpelijk dat historici van professie geen gebruik maken van voor de hand liggende bronnen, die bovendien al dertig jaar geleden toegankelijk zijn gemaakt. Daarnaast kon men aanvullende gegevens vinden in gedrukte werken, zoals het werk van A.F.O. van Sasse van Ysselt, en in De Brabantse Leeuw. In plaats daarvan werd een achterhaald werk van J. Cunen uit 1932 geciteerd. Archiefonderzoek werd in het geheel niet ondernomen, maar dat mag men ook niet altijd verlangen, omdat dat zeer tijdrovend is.

Terzijde: eveneens een zwak aspect aan de kroniekuitgave is het slordig citeren van auteurs of van hun aangehaalde werken. Nu terug naar de echte kroniekschrijver.

Jan was op zijn beurt een zoon van Rutger Jan Rutgers van Os en van Mechtelt N., die voor 1474 hertrouwde met Dirck Andries Jans, die aldus de stiefgrootvader was van Peter van Os. Zijn eigen grootouders heeft Peter niet of nauwelijks gekend. Ook zijn grootouders van vaderskant woonden op Amstel.⁴ Een Jan Rutgers van Os wordt in 1432-1433 vermeld als vader van Gheerborch, getrouwd met Jan Valckenborch van Nijmegen.⁵ Wellicht was hij de overgrootvader van Peter. We kunnen de stamboom aldus uitwerken:

Jan van Os gaf in 1485 zijn zoon Peter een volmacht om hem in gerechte te vervangen krachtens het ius monendi etc.¹⁵ Ervan uitgaande dat men als natuurlijke rechtspersoon achttien jaar oud moest zijn, was Peter dus voor 1467 geboren. Vermoedelijk was zijn vader toen al ziek, want na 1486 wordt hij niet meer vermeld.

Het is goed mogelijk dat het gezin van Peter rond 1480, zoals menige andere Ossenaar, is verhuisd naar het veiliger 's-Hertogenbosch. In zijn kroniek geeft hij een voor zijn doen opmerkelijk uitgebreid verslag van de gebeurtenissen van 1479:²⁶ vanuit Grave overvielen de Geldersen rond vastenavond Oss, dat zij grotendeels platbrandden, maar bij zonsopgang waren zij weer teruggetrokken in Grave. Toen de Bosschenaren hoorden dat Oss werd gebrand, trokken zij met klokkenslag uit. Te Oss aangekomen bleken de belagers te zijn vertrokken. Toen werd [uit wraak] Driel verbrand, maar het plunderen door enige Bossche burgers nam zoveel tijd in

Sinds Peter en zijn ouders te 's-Hertogenbosch woonden, hebben zij de familienaam Van Os aangenomen. Dan kan met recht Petrus de Os, die in november 1486 aan de universiteit van Leuven werd ingeschreven²⁹, worden vereenzelvigd met de kroniekschrijver. Dat hij in het universiteitsmatrikel Trajectensis diocesis wordt genoemd, kan verwarrend zijn, want Oss en Den Bosch lagen in het bisdom Luik. Maar veel studenten werden aangeduid naar het bisdom waar zij de geestelijke wijdingen hadden ontvangen, in Peters geval dus blijkbaar Utrecht. Menige student ontving de lagere wijdingen om te kunnen profiteren van een altaar of misstichting, die hij als studiebeurs gebruikte.

In 's-Hertogenbosch leerde hij zijn vrouw kennen, die de dochter van zijn baas was: Henricxken van Langel³¹, dochter van de stadssecretaris Franco van Langel (een buitenechtelijke zoon van Henrick Simons van Langel, priester) en van Heylwich Henricks van der Rullen. Heylwich was de dochter van Henrick van der Rullen en Lysbeth Ansems die Vriese.³² Het huwelijk duurde echter zeer kort, want op 25 december 1500 maakte Henricksken haar testament en enkele dagen later stierf zij.³³ Er is reden om aan te nemen dat zij na de bevalling van haar eerste kind, dat onmiddellijk stierf, ook zelf is overleden.

Peter van Os en Henricxken van Langel hadden die eerste jaren gewoond Achter het Wild Varken³⁰ en, volgens de bewerkers van de kroniek, tussen 1500 en 1505 in de Oude Hulst. In die jaren kan Henricxken daar niet gewoond hebben, want toen was zij al overleden!³³

In een tweede huwelijk vond Peter meer geluk. Hij trouwde in 1502 of 1503 met Henricxken Jacobs van der Heze, dochter van Jacob Goyarts van der Heze en van Aleyt Henricxss Loenmans.³⁴ Zij wordt soms ook Loenmans genoemd, naar haar moeder.

In juli 1498 verkocht hij gerechtelijk een huis, verkregen van Henrick Bredebert; kopers waren Jacob Arnts die Greve en Remboldus Egidii Rombouts.³⁷ Peter van Os komt bijna nooit voor als partij in de honderdduizenden akten van het Bossche schepenprotocol, hoewel hij als een vermogende man stierf. Wij zullen nog zien hoe dat komt.

In 1522-1523 nam hij met zijn vijf kinderen deel aan de stadsloterij.³⁸ Enkele jaren later werd het gezin getroffen door de pestepidemie en verloren Peter en zijn vrouw twee van de drie dochters in de leeftijd van 18 en 20 jaar oud.

Als secretaris bleef hij werkzaam tot aan zijn dood in 1542. Eerst machtigde hij zijn zoon Jan om zijn zaken waar te nemen; op 13 november 1542 was hij nog gastheer van de broederschap, maar op 2 december kwamen zijn vrienden wederom tezamen, nu voor zijn mis van requiem.³⁹ Hij had al in 1529 zijn ante obitum bijdrage betaald.⁴⁰ Peter van Os is ongeveer 75 jaar oud geworden; zijn tweede vrouw zou tegen de 80 jaar oud worden.

Tijdens zijn leven had hij voor al zijn kinderen lijfrenten afgesloten op de stad Den Bosch, waardoor wij thans in staat zijn hun geboorte- en sterfjaren te traceren.⁴¹ Van na zijn dood zijn er enkele transacties bekend van zijn weduwe, onder meer de benoeming van de executeurs-testamentair: haar zonen mr. Jan en mr. Peter, haar schoonzoon Goessen Jans Pijnappel, Boudewijn van Gerwen, Dirck van Lieshout en Frans Monick.⁴²

Het echtpaar Van Os-Van der Heze had onder meer een eeuwige kaarsenfundatie gesticht in het Lieff Vrouwenhuysken op de Geerlingse Brug.⁴³ Verder stichtte Henricxken bij de dominicanen een mis ter intentie van de zielerust van Peter, haar man. Tevens betaalde zij op zijn jaargetijde een halve pot wijn per kloosterling. Daarvoor legateerde zij 100 carolusgulden.⁴⁴ Op 26 juli 1542 maakte zij bovendien een legaat aan de Illustere Lieve-Vrouwebroederschap.⁴⁵ Aangezien de erfdeling tussen haar kinderen pas plaatsvond op 9 maart 1555 is het te veronderstellen dat zij kort voor die datum is overleden.

Het graf van het echtpaar zal gelegen hebben in de dominicanenkerk.⁴⁶ Ik vermoed dat de meeste akten die betrekking hebben op het bezit van Peter van Os en zijn vrouw destijds zijn gepasseerd voor de schepenen in de betreffende dorpen en niet te Den Bosch.

Ik meen deze vragen nu met zekerheid te hebben opgelost.

De heilige klopt niet met de voornaam Henricxken, want hel is de heilige Catharina. Zo goed als zeker was de heilige Hendrica niet bekend en koost Henricxken daarom voor een voorkeurpatrones, namelijk Catharina. Het kindje aan haar voeten is mijns inziens haar jong- of doodgeboren kind. Zou wellicht deze baby Catharina genoemd zijn of bij leven genoemd worden? Kort na de bevalling stierf ook Henricxken zelf, -rond 1 januari 1500.

De vrouw op het buitenluik is Heylwich Henricx van der Rullen met haar dochters. Een van hen, aan het schilderij te zien de oudste, met name Lysbeth, was moniale in het Bethaniënklooster te 's-Hertogenbosch.⁶⁷ Haar zusje, dat direct achter haar knielt, is de vrouw van Peter van Os. De andere zusjes zijn niet met name bekend.

De heilige Heilwich is hier vervangen door de heilige Maria Magdalena, wellicht omdat ook hier de beeltenis en symboliek van de Heilwich niet bekend waren, of omdat Maria Magdalena de voorkeur genoot. Interessant hierbij is dat Maria Magdalena de patrones was van het Bethaniënklooster, waarin haar dochter Lysbeth woonde.⁶⁸

De wapens van het echtpaar Van Langel-Van der Rullen zijn niet nog eens geschilderd, omdat zij op het binnenluik voorkomen.

De identificatie van deze personen wordt onderstreept doordat de twee religieuzen in het gezin-Van Langel thans bekend zijn. namelijk de cisterciënzer Jan en een zuster van Bethanië. Lysbeth. Door deze identificatie zijn wij thans in staat het schilderij beter te dateren: we hebben hier te doen met een memorietafereel, waarmee Peter van Os zijn overleden vrouw, zijn doodgeboren of jonggestorven baby en zijn schoonouderlijke familie herdenkt. Aangezien Franco van Langel al stierf in 1496 en Peters vrouw rond 1 januari 1500, moet het schilderij geplaatst worden in 1500.

Mochten heraldici tot het bewijs komen dat het wapen-Wynricx te Oss inderdaad uit drie liggende drielingsbalken bestaat, dan is iedere twijfel onmogelijk. Hopelijk is hiermede de oplossing gegeven van een kunsthistorisch probleem, dat decennialang op zich heeft laten wachten.