Inhoudsopgave

Aleid van de Meervenne: de jeugd van een late bruid: 1452/3 - 1523

Dr. Lucas van Dijck


Terwijl het geboortejaar van de schilder zelf nog steeds onduidelijk is, maar rond 1450 zal liggen, gingen we er tot nu toe van uit dat Aleid minstens even oud of nog wat ouder zou zijn dan Jheronimus. Hernieuwd onderzoek geeft nu scherpere resultaten over de jeugd van Aleid. Het hoeft allereerst geen betoog dat het leven van een man sterk wordt beïnvloed door de vrouw, met wie hij 34 jaar heeft samengewoond. Het wel en wee van Aleid tot aan haar huwelijk geeft een vrij duidelijk en weinig vrolijk beeld. Er kwam nogal wat op haar af. Laten we de details bestuderen:

Een gescande tekst van 1 december 1516: Herbertke, een zus van Jheronimus Bosch, en zijn neven Jan en Anthonis van Aken, verklaren dat de afwikkeling van de boedel, tijdens het huwelijk verkregen door Jheronimus en zijn vrouw Aleid, tot tevredenheid is afgewikkeld. Oud archief ‘s-Hertogenbosch, R. 1287, fol. 32vo.

De omvangrijke Bossche archieven zijn ten aanzien van Jheronimus Bosch en zijn vrouw Aleid van de Meervenne zodanig in detail uitgezocht, dat er nauwelijks nog wat bijgevonden kan worden. Zo goed als alles wat er als resultaat van die naspeuringen bekend is, is in 2001 gepubliceerd.1 Daarna zijn er geen relevante feiten naar boven gekomen. Het is daarom, kort voor het Jheronimus Boschjaar, een gelukkige omstandigheid dat we het leven van Aleid van de Meervenne duidelijker kunnen omlijnen.
Aleid was telg van een oude familie die Van de Meervenne alias Brant heette. De dubbele naam is ontleend aan het feit dat Aleids overgrootvader Goijard van de Meervenne trouwde met een Aleid dochter van Henrick Brant. Het waren welgestelde families uit Oirschot en omgeving. Het meest bekende kopstuk uit de familie Brant was heer Jordanus Brant, pastoor van Rosmalen – waar hij zich liet waarnemen- kanunnik te Luik en te Lobbes. Tevens was hij zegelaar van de bisschop van Luik.
Hij overleed op 22 oktober 1395. Zijn grafsteen is nog bewaard gebleven.2 Een van de verwanten, de vader van Aleid, ook Goijard van de Meervenne geheten, verhuisde van Oirschot naar ’s-Hertogenbosch, kreeg er het poorterschap in 1442, en werd er gezworen broeder van de Illustre Lieve Vrouwebroederschap in 1450. Ook andere welgestelde Oirschotse families kozen in de 15e eeuw de weg naar ´s-Hertogenbosch, zoals de families Van Vlierden en Belaerts. Goijard was op zijn beurt de zoon van een Goijard van de Meervenne en van Geertruid van de Wiele. Goijard junior vond er een jonge vrouw uit de patriciërsfamilie Van Arckel, Postulina geheten, die van moeders zijde uit een apothekersfamilie kwam. Haar vader heette Rutger van Arckel, haar moeder heette Aleid Zebrechts. Van Arckel en zijn vrouw woonden op de Markt, in het huis dat later overging naar Aleid en Jheronimus. Haar grootmoeder van moederszijde, Katherijn geheten, was een Van den Cloet, weliswaar aanzienlijk, maar wel een buitenechtelijke dochter. Wettig of onwettig had overigens weinig invloed op het maatschappelijk aanzien van een familie. Rutger van Arckel was een aanzienlijk notaris aan de Markt en gezworen broeder van de I.L.V. Broederschap. Zijn dochter Postulina was zijn enig kind, geboren uit een tweede huwelijk. Hij had daarnaast ook nog een natuurlijke dochter.3
Een familiewapen Brant (alias Van de Meervenne) is bewaard gebleven, evenals het wapen Van de Meervenne (alias Brant)


Familiewapen-Brant-(alias-Van-de-Meervenne)


Familiewapen Van de Meervenne (alias Brant)

Het wapen Brant komt uit het wapenboek van de Ill. L. Vrouwebroederschap (met twee molenijzers en een dubbele arend) en dateert van ca. 1720; het wapen Van de Meervenne (met een zeemeermin) is van een Bossche schepen van rond 1527.
Goijard kwam uit een gezin van één broer en 3 of 4 zusters, maar zijn vader had ook nog twee buitenechtelijke kinderen verwekt. Een nichtje van Goijard (de dochter van zijn natuurlijke broer Jan) was kloosterlinge geworden bij de zusters Regularissen op de berg Sion te Brussel.
Goijard vestigde zich in de Schilderstraat, zoals blijkt uit zijn latere testament4 en gaf gestalte aan een groeiend gezin met uiteindelijk drie kinderen.
Een omvangrijk en nader onderzoek in de vele duizenden lijf- en losrenten van de Bosschenaren is onlangs afgerond en gaf al direct een klein resultaat: Op 3 februari 1452 kreeg Aleid’s vader Goijard van de Meervenne een huwelijksgift van zijn schoonouders in de vorm van een jaarlijkse cijns van 15 pond.5 Hij trouwde dus rond die datum. Naar thans blijkt vestigde vader Goijard voor zich zelf en voor zijn dochter Aleid op 9 augustus 1453 een lijfrente van 10 Rijnsgulden ten laste van de hertog van Brabant. Dat deed hij samen met een groep rijke Bosschenaren, vastgelegd in een overigens zeer fraai geschreven oorkonde.6 Terwijl vader Goijard er slechts enkele jaren van kon genieten, – hij overleed kort na 26 augustus 1459 met achterlating van 3 kleine kinderen – behield Aleid haar lijfrente tot aan haar dood in 1523, zoals ook blijkt uit een nog bekende uitbetaling in 1515-1516.7 Het betekent dat Aleid geboren is na 3 februari 1452 en voor 9 augustus 1453 of, bij een beginnende zwangerschap na de huwelijksdatum van haar ouders (hetgeen lang niet altijd de gewoonte was !), na ca. 3 november 1452 en voor 9 augustus 1453. Tevens kunnen we er van uitgaan dat Aleid op 9 augustus 1453 de oudste dochter en enig kind was in het gezin Van de Meervenne.
Bij meerdere kinderen zou de rijke vader immers ook op hen een rente hebben gevestigd. Latere feiten bevestigen, dat Aleid het oudste kind was.
Door het overlijden van haar vader was Aleid als meisje van 7 jaar zwaar getroffen. Zij had inmiddels een jongere zus Geertruid en een jongere broer Goijard, geboren in 1458. Aleid was vernoemd naar haar oma van moeders zijde; Geertruid naar haar oma van vaders zijde; zoon Goijard was vernoemd naar zijn grootvader van vaders zijde: precies overeenkomstig de regels uit die tijd. Het onvolledige gezin bleef in de samenstelling van moeder en drie kinderen tot 1471 samen, toen ook Aleids moeder overleed. Aleid was toen 18 of 19 jaar oud. In die tussenperiode van 1459 tot 1471 zijn meerdere akten bekend waarin Postulina met haar kinderen financiële regelingen trof.8 Het gezin had geen financiële zorgen en bezat voldoende inkomsten uit onroerend goed en uit (lijf-)renten, pachten en cijnzen.9 Bovendien was de gehele erfenis van Rutger van Arckel aan Aleid’s moeder nagelaten.
Het was duidelijk dat ook de drie kinderen zich aanmeldden als buitenleden van de genoemde Broederschap: Aleid zelf in 1469 (ca. 16 jaar oud); haar zuster Geertruijd in 1474 (ca. 18 jaar oud) en hun jongere broer Goijard in 1483 (ca. 25 jaar oud).10
Deze Goijard junior stond als meester in de artes (behaald te Leuven ?) voor een glanzende toekomst, maar een jaar later, in (juli ?) 1484 overleed hij ongetrouwd en pas 26 jaar oud. Het was een nieuwe klap voor Aleid en haar zuster, die nu nog met z’n tweeën overbleven. Emotioneel bleef Aleid eigenlijk alleen over, want haar jongere zus was getrouwd en woonde te Zandwijk bij Tiel. Aleid erfde van haar jongere broer o.a. het leengoed Ten Roedeken in Oirschot.11 Tijdens zijn studiejaren had broer Goijard eerst zijn oudste zuster Aleid en een zekere Jan Thomas sGreven (de Greve) alias Cuyper met nog twee andere personen tot zaakgelastigden benoemd, maar vanaf 2 juli 1481 werd dat Jacobus Voegel van Amsterdam. Op 15 januari 1482 verklaarde hij over Voegel geheel tevreden te zijn geweest. Als nieuwe zaakwaarnemers benoemde hij toen de priester Henric Belaerts uit Oirschot en Henricus van der Venne.12 Deze machtigingen laten ons een opvallende ontwikkeling zien: Juist op het moment dat Aleid net getrouwd was met Jheronimus – kort voor 3 juli 1481 –, ontstaat er ruzie over de erfenis van haar ouders en over de rol die Aleid speelde als zaakwaarnemer van haar broer Goijard. De ruzie wordt beslecht voor schepenen en notaris Van Langel. Goijard koos toen voor een andere zaakwaarnemer. Het is meer dan waarschijnlijk dat de nieuwe zwager van Goijard, namelijk Jheronimus Bosch, daarin een (kwalijke of beslissende ?) rol heeft gespeeld.13
Na de dood van hun moeder zijn enkele transacties bekend van de drie kinderen, die verder niet zo relevant zijn.14 De eerste akte waarin Aleid en haar zuster Geertruid voorkomen dateert van 2 september 1471.15 Interessant is ook dat genoemde Jan de Greve en zijn vrouw Gertrudis Gerards van Doerne een legaat kregen uitbetaald uit de erfenis van Postulina van de Meervenne: Jan Thomas sGreven (de Greve) van Borchloen was zo’n beetje de zaakwaarnemer of huisaccountant van de familie zoals we hierboven al zagen, zoals hij ook later de vertrouwensman van Jheronimus zelf werd.16 Aleid was in 1481 inmiddels 29, haar zusje ca. 27, en haar broer 24, toen de weg voor een huwelijk openstond. Haar jongere zuster Geertruid was al op jonge leeftijd getrouwd met Wijnand Paulusz uit Tiel en burgemeester van Zandwijk; en later met Rutger de Man, eveneens uit Tiel.17 Aleid was financiëel zelfstandig en bezat een fors huis aan de Markt, afkomstig van haar voorouders Van Arckel. Het huis heette “In den Salvatoer” (“In de Verlosser”, nu Markt nr. 61)18 en lag tussen “Den Engel” en “De Zwarte Leeuw”. Hoog tijd dus om een boeiende man te vinden en hem de ruimten voor zijn werk te bieden. Jheronimus trouwde aldus, kort voor 15 juni 148119, de oudste dochter van 29 jaar oud uit een klein gezin. Voor die tijd was de bruid aan de late leeftijd voor een eerste huwelijk.
Bij haar dood in 1523 was Aleid dus 70 of 71 jaar oud. Duidelijk moge zijn dat de vroege dood van haar vader, de zorg voor haar jongere zuster en broer na de dood van hun moeder en de vroege dood van haar enige broer een zwaar stempel hebben gedrukt op de emotionele ontwikkeling van Aleid en wellicht ook via haar op Jheronimus. Hopelijk draagt dit kleine puzzelstukje bij aan het ingewikkelde leven van Jheronimus Bosch.

Salernes, 2016



Goijard v.d. Meervenne Elias v.d. Wiele Coenraet Rutgers Gerit Zebrechts
X Aleid Brant x Lijsbet van Bijnle x Agnes die Cleijen20 x Kathelijn v.d. Cloet21
Goijard v.d. Meervenne x Geertruid v.d. Wiele Rutger van Arckel x Aleid Zebrechts

Goijard v.d. Meervenne x Postulina van Arckel
  1. Aleid x Jheronimus Bosch
  2. Geertruid x Wijnand Paulus; xx Rutger de Man.
  3. Mr. Goijard

1.Dr.G.C.M. van Dijck, Op zoek naar Jheronimus van Aken alias Bosch, Zaltbommel 2001.
2.Dr. Lucas G.C.M. van Dijck, Van vroomheid naar vriendschap, Zutphen 2012, p. 139.
3.Van Dijck, Van vroomheid, p. 45: Rutger overleed op 16 april 1470.
4.Stadsarchief Blokken 2170, 26 augustus 1459; Van Dijck, Op zoek naar, p. 159.
5.R. 1222, fol. 154vo, 3 februari 1452. Van Dijck, Op zoek naar, p. 157.
6.OSA 2634, gepubliceerd in: Lucas van Dijck, Bossche renten 1400-1629, ’s-Hertogenbosch 2013 (uitgeverij Joen van Aken, op CD-rom; e-mail: joenvanaken@gmail.com), p. 537.
7.BHIC, Archief Rentmeester Generaal 86, fol. 6. Van Dijck, Op zoek naar, p. 185.
8.R. 1230, fol. 152, 21 november 1459; R. 1232, fol. 348, 9 september 1463; R1233, fol. 87, 6 oktober 1463.
9.Van Dijck, Op zoek naar, p. 197.
10.Rekeningen I.L.Vr. Broederschap.
11.Van Dijck, Op zoek naar, p. 173.
12.Van Dijck, Op zoek naar, p. 171; R. 1251, fol. 299, 15 januari 1482.
13.R. 1250, fol. 344-344vo, 3 jujli 1481. De akte voor notaris Van Langel bestaat niet meer.
14.R. 1241, fol. 274vo, 20 augustus 1472; R. 1241, fol. 197, 31 januari 1474; R. 1243, fol. 391v, 19 september 1474 (afhandeling van een legaat van hun moeder); R. 1246, fol. 226, 1 juli 1477.
15.R. 1240, fol. 171vo, 2 september 1471. Van Dijck, Op zoek naar, p. 164.
16.Van Dijck, Op zoek naar, p. 178.
17.Van Dijck, Op zoek naar, p. 46. Van Wijnand Paulus stamt de familie Wynaendts van Resandt.
18.Van Dijck, Op zoek naar, p. 168. Tot aan haar huwelijk verhuurde zij dat huis en woonde ze zelf in het ouderlijk huis in de Schilderstraat. In een Franse vertaling over het leven van Bosch werd het huis “In den Salvatoer”genoemd ”In de Toren van Salva” (Dans la Tour de Salva)!!
19.R. 1250, fol. 327vo, 15 juni 1481. Van Dijck, Op zoek, p. 170.
20.Haar moeder heette Geertruijt van Arckel, naar wie zij zich noemt.Ook haar zoon Rutger neemt de achternaam van zijn moeder aan.
21.Zij was een buitenechtelijke dochter.
Bossche Encyclopedie |