Rosmalen tussen Beeldenstorm en Bestand

De bijna voortdurende staat van beleg was fnuikend voor handel en bedrijf, maar anderzijds woonden de burgers achter de stadspoorten, beschermd door de vestingwerken, relatief veilig. Dat was volstrekt anders voor de bewoners van wat de voorsteden of buitenwijken werd genoemd: Orthen, Vlijmen, Hintham, Vught en Rosmalen. Zij hadden geen garnizoen, geen wallen of muren. Hoewel menige boer een vuurroer, handboog of spies in huis had, terwijl sommigen ook met hellebaarden, zwijnensprieten, knevelstokken, gaffels, morgensterren, vuisthamers, degens, messen, ponjaards, rapieren en desnoods knotsen, korenpikken en bijlen overweg konden, waren zij geenszins opgewassen tegen beroepsmilitairen. Dat de boeren niet helemaal over zich heen lieten lopen, bewijst een incident uit 1582, toen een van de stelende soldaten uit het garnizoen van Nuland door de woedende dorpelingen werd doodgeslagen. De kapitein wilde gerechtigheid, want een van zijn strijders was "masacrez fort pauvrement", armzalig vermoord. Hij ontstak op zijn beurt in woede, toen hij werd gedwongen de gestolen goederen terug te geven.¹

Verder waren de boeren sitting ducks voor elk van de oorlogvoerende partijen. De verschrikkingen van de Gelderse oorlogen lagen nog vers in het geheugen. De angst moet groot zijn geweest.

Hoe Rosmalen tijdens de Opstand reilde en zeilde, kan door gebrek aan bronnenmateriaal niet van jaar tot jaar worden gereconstrueerd. Wel kan aan de hand van enkele gebeurtenissen een beeld worden geschetst, dat bepalend is geweest voor de hele periode van de Opstand tot aan het bestand van 1609.

Heftig werd de situatie pas in 1572, aan het begin van de tweede golf in de opstand. Nadat in augustus Oranje met een groot leger het land was binnengevallen en onder meer de Maasstad Roermond had ingenomen, kwam op 15 september de hertog van Holstein met vijftienhonderd 'zwarte ruiters' en honderdvijftig legerwagens rond 's-Hertogenbosch liggen om de stad voor de koning te behouden. Een kroniekschrijver herdacht de Holsteiners als soldaten "die veel quaets deden met roven, steelen ende plonderen op den huijsman. Sij en lieten nijet liggen dan dat tgeene sij nijet aen en mochten." In oktober rukten zij enkele malen uit naar Zaltbommel, waar zij veel buit hoopten te halen, maar zij werden teruggeslagen. Eindelijk, op 9 november, verliet de hertog met zijn krijgsvolk de meierij, "naer dien sij tallomme wel thien mijlen int rondt bedorven, geplondert ende beroeft hadde." Zij hadden zich stelselmatig schuldig gemaakt aan een "groote ende excessive spoliatie" en "hebben den armen ende miserabilen huyslieden berooft van allen henne meublen, coopmanscappen, cleederen ende huysraet, sonder hen yet ter werck te laetene"; met name stalen zij hooi, stro, graan en andere gewassen, huisraad, geld, kleren, meubels, maar ook wagens en paarden, ossen, koeien, schapen en ander vee. In een omtrek van 4 tot 5 mijl rond de stad hadden zij het graan uitgedorst. De volgende oogst was in gevaar gekomen, doordat de boeren die wilden zaaien door de zwarte ruiters geprest werden

Rosmalen was een van de zwaar getroffen dorpen. Daar moesten de boeren in augustus 1572 worden gerustgesteld dat zij veilig hun producten weer naar de stad konden brengen, onder de belofte dat zij dan niet meer door de Spanjaarden zouden worden gearresteerd⁴ — wat dus voordien schering en inslag moet zijn geweest. Zowel voor als na deze vermoedelijk toch niet geruststellende boodschap moesten de boeren de Spanjaarden dienen met hun karren, hen voorzien van vlees en andere levensmiddelen en werken aan de stedelijke fortificaties.⁵

Het vertrek van de zwarte ruiters van de hertog van Holstein leverde slechts een korte adempauze op, want op 22 of 23 februari 1573 arriveerde in Rosmalen kapitein Nicolas Basta met een afdeling Albanezen in Spaanse dienst. Het was een compagnie lichte ruiterij, die op de boer ging leven. Rosmalen en omliggende dorpen werden gedwongen hen alles te leveren wat zij eisten, niet alleen hooi, stro en haver voor de paarden, maar ook levensmiddelen, en niet zomaar het dagelijkse boerenbrood, maar ook luxere eetwaren en drank, zoals wittebrood, vis, eieren en wijn. De stad beweerde geen voorraden te hebben en wentelde daarmee alle lasten af op de schouders van de boeren van Rosmalen.

De dorpsbewoners vroegen om te worden ontlast van de militaire bezetting en voerden daarbij aan dat de soldaten beter van pas zouden komen in de Langstraat, waar de rebellen oprukten. Bovendien, zeiden zij, had Basta eigenlijk opdracht gekregen om in Hintham te legeren en logeren, niet in Rosmalen. Op 28 februari werd Basta door de gouverneur van Den Bosch met zijn lichte ruiterij en honderd haakbusschutters afgecommandeerd naar Loon op Zand, waar de turfvoorziening voor de stad moest worden zeker gesteld.⁶ In Rosmalen kon men zijn wonden likken. Niet dat het veilig werd. In 1574 werd het dorp bijna in brand gestoken door Bossche garnizoenssoldaten; de aanstichter werd in de kraag gevat en op 10 juni opgehangen.⁷ De actie zou misschien niet zijn gepland, als er nog een troepenmacht in Rosmalen had gelegen, zodat zo'n militaire bezetting ook zijn voordelen kan hebben gehad.

's-Hertogenbosch weigerde sinds 1577 een garnizoen binnen de muren te ontvangen,

De buitengarnizoenen werden gelegerd op kastelen en als die er niet waren op zogeheten edelmans- of sterke huizen. Ontbraken die ook, dan werd soms een fort gebouwd. Ook een klooster kon uitkomst bieden. Evenals een edelmanshuis was een klooster gebouwd van steen, omgracht, alleen toegankelijk door een toegangspoort en misschien zelfs ommuurd. Een klooster was dus een sterk huis. Koudewater hád een hoge muur⁹ en moet bovendien tamelijk groot zijn geweest. In 1516 wordt gezegd dat er behalve de arbeiders honderd religieuzen woonden en in 1526 telde men inclusief het lekenpersoneel tachtig bewoners.¹⁰ Ruimte genoeg dus voor een legereenheid van ongeveer honderd man: een compagnie.

Die ruimte is vermoedelijk ontstaan doordat de nonnen en paters om veiligheidsredenen waren vertrokken, niet door gedwongen ontruiming. Onzeker is, wanneer zij vertrokken. Frenken vermoedt, dat zij al in 1572 waren gevlucht¹¹ en de moeilijk controleerbare rector Poelman is stelliger in deze bewering.¹² Wel bleef er personeel achter onder toezicht van enkele buitenbroeders, wat verklaart dat het klooster nog in november 1573 transportmiddelen ter beschikking kon stellen om steenkolen naar de stad te brengen.¹³ De bisschop van Den Bosch trok zich in 1577 tijdelijk terug in het klooster, dat toen dus nog functioneerde.¹⁴ In maart 1578 lag er legervolk in Rosmalen¹⁵, maar pas eind 1579 wordt met zoveel woorden gezegd dat er een garnizoen op Koudewater lag.

De bezetting van Koudewater onder commando van kapitein Mathay de Maigret moest worden onderhouden door Rosmalen, Berlicum en Nuland¹⁶, maar maakte zich schuldig aan veel willekeurige uitpersingen. Op 5 november 1579 bijvoorbeeld klaagde de kastelein van Empel, dat in zijn dorp 's nachts elf soldaten drie inwoners hadden aangehouden, mishandeld alsof zij vijanden waren en gevangen gezet op de Annenborch te Rosmalen tot zij een losgeld van 130 gulden zouden betalen. De kastelein protesteerde daartegen bij de magistraat van Den Bosch, die verantwoordelijk was voor het garnizoen in Rosmalen; hij tekende aan, dat de arme inwoners van Empel wegens het doorsteken van de dijken in het water zaten en al genoeg schade hadden te lijden.¹⁷

Ook elders misdroegen zich de soldaten van Rosmalen. Voor Den Bosch bestemde karren haver namen zij onrechtmatig in beslag.¹⁸ Te Heeswijk en Berlicum dwongen zij de boeren hun graan naar Koudewater te brengen; in

Wat de garnizoenssoldaten in de omgeving uithaalden, hebben zij zonder twijfel eerst in Rosmalen misdaan. Het garnizoen heeft er niet lang gelegen, wordt in januari 1580 voor het laatst vermeld.²⁰

Uit de gebeurtenissen van 1579 blijkt, dat ook het klooster Annenborch door de soldaten werd gebruikt. De nonnen zeiden echter pas in 1582 naar Den Bosch te zijn uitgeweken.²¹ Beide gegevens zijn niet per se strijdig met elkaar, want ook de norbertijnen van Postel bleven nog in hun klooster wonen, toen daar een afdeling soldaten werd gelegerd.

De pachtcontracten van drie boerderijen in Rosmalen, eigendom van het Geefhuis in Den Bosch, kunnen een beeld geven van de desolate situatie waarin de boeren zich tussen 1572 (en vooral 1579) en 1609 bevonden.

De drie hoeven lagen te Heze op de Kruisstraat, bij de kerk en "in den Duijnhalm" ofwel "in den Duijn". De laatste staat nog steeds bekend als de Duinsche Hoef. De andere noem ik hierna Kruisstraathoeve en Kerkhoeve.

In de tabel op p. 10 t/m 12 wordt een overzicht gegeven van de pachtcontracten in de oorlogsjaren tot tijdens het Twaalfjarig Bestand. Analyse daarvan leert allereerst iets over het boerenbedrijf. De laat (pachter) aanvaardde de hof met half maart, het weien hooiland op mei-avond (eind april, als de koeien in de wei gingen), het huis met Pinksteren en het akkerland te stoppeltijt, na de winteroogst. Hij betaalde in natura met wat de hoeve voortbracht en in geld voor het recht om zijn vee te weiden (het voorlijf of groesgeld). De korenpacht weerspiegelt de voornaamste gewassen: rogge en boekweit, in mindere mate gerst en haver. Het graan moest de laat jaarlijks met Maria Lichtmis (2 februari) afleveren bij het Geefhuis in Den Bosch. Het voorlijf moest hij betalen met Sint-Maarten in de winter (11 november), want dan was het hooi binnen en waren de weiden voor het vee gesloten. Rond Bamis (1 oktober) moest hij een zogeheten zende brengen, bestaande uit boter, eieren, kapoenen, kippen en vlas, terwijl rond Pasen de Geefhuismeester een of meer van de beste hamels of schapen (‘met de wol’) uit de kooi mocht kiezen. Soms werden in plaats van schapen varkens geleverd en vaak werd nauwkeurig vastgelegd wat de verhouding moest zijn tussen de meiboter (de beste kwaliteit) en de spurrieboter (als de koeien waren geweid op de roggestoppelen, waar spurrie was gezaaid). Elk jaar moest de laat vijftig eiken en/of vijftig wilgen, populieren of berken planten.

Het eerste teken van crisis toont het pachtcontract van de Kruisstraathoeve in 1580: de laat hoefde nog maar tien mud graan te leveren, slechts een derde van de hoeveelheid boter en helemaal geen kapoenen, eieren, hamels of varkens meer.³⁰ De reden van de pachtverlaging lag bij de oorlog. Allereerst moest de boerenbevolking loodzware oorlogsbelastingen betalen, die de bedrijfsresultaten drukten. Aangezien in de pachtcontracten steevast werd bepaald dat de laat alle grondcijnzen, morgengeld, dijkgeld, onraad en gebuurlijke rechten moest betalen, dus ook de zware oorlogsbelastingen, was een compenserende lastenverlichting noodzakelijk om het bedrijf niet economisch te gronde te laten gaan. De tweede en belangrijkste reden van de lagere opbrengsten in de landbouw was het gedrag van de soldateska, die de boeren uitvrat en de oogsten van de velden en uit de schuren stal. Menigmaal was er zelfs geen zaaikoren meer. Ten derde pasten de rebellerende staten verschillende maken de tactiek van de verschroeide aarde toe.

Ook de Kerkhoeve produceerde in de jaren 1580 aanzienlijk minder: in 1582 werd de korenpacht verlaagd van elf naar vijf mud rogge en het voorlijf van 65 naar 15 gulden, terwijl het huren van het bedrijf blijkbaar zo riskant was geworden, dat de laat voor niet meer dan een jaar wilde tekenen.³¹

Van de Duinsche Hoef is geen pachtcontract uit de jaren tachtig bewaard gebleven. De in 1568 of 1569 nog nieuw opgebouwde hoeve³² werd verbrand door soldaten en lag sinds 1579 of

Veel inwoners vluchtten in deze periode naar Den Bosch³⁴ en lieten hun boerenbedrijven onbebouwd achter. Sommigen bleven vanuit de stad boeren, evenals hun collega's uit Empel. In mei 1588 probeerden drie boeren uit Rosmalen en een Empelse boer, die in den Bosch woonden, hun door soldaten van het fort te Engelen in beslag genomen runderen los te krijgen.³⁵ Dat moet een heikele en enerverende bezigheid zijn geweest, want het garnizoen van Engelen was berucht om zijn willekeurige gedrag jegens de boeren. Bovendien begrepen de Italiaanse soldaten niets van de landlieden: zij burgerden niet in, verstonden de landstaal niet en konden met gemak (en uit winstoogmerk) de plaatselijke bevolking aanzien voor vijanden. Aangezien de commandant hier zwaar voor was bekritiseerd, hebben zijn soldaten vermoedelijk de gestolen beesten teruggegeven. De Italianen dienden de koning van Spanje, maar ook door de bezetting van het fort Crevecoeur, dat in handen van de Republiek was, werd Rosmalen leeggeroofd.³⁶

De twee nieuwe laten, die voor zes jaar hadden getekend, hielden het halverwege voor gezien en verlieten tegen de afspraak en gewoonte in het land "bloet ende sonder ennighe schare", wat wil zeggen dat zij niet de helft van de oogst achterlieten. De nieuwe laat, Jan Everts uit Erp, hoefde daarom voor het eerste jaar alleen zomerkoren te leveren: een mud boekweit en een mud haver. Daarna moest hij elk jaar zes mud winterkoren (rogge) leveren, een mud gerst, vier zester boekweit en een mud haver.³⁹

Ook de Kerkhoeve had braak gelegen. Het bouwhuis en alle andere opstallen waren afgebrand en daarna was er een gebint met een "afganck" gebouwd.⁴⁰ Dat was een schuur, die volgens het pachtcontract van 1593 voor Pasen zou worden gerepareerd en gedekt, "daermede die voirscreven laet hem zal moeten behelpen ter tyt ende wijlen toe deze tegenwordighe troublen sullen cesseren".⁴¹ Voor 36 gulden, 6 zester rogge en twee tonnen bier klaarde de timmerman de klus, waarna de dekker voor 9 gulden het dak afwerkte.⁴²

De Duinsche Hoef werd pas in 1597 weer in cultuur gebracht. Bij het sluiten van het eerste pachtcontract beloofde het Geefhuis

Het Geefhuis mag worden beschouwd als pionier bij het recultiveren van verlaten landbouwbedrijven, iets waarvoor deze rijke armeninstelling veel meer investeringsmogelijkheden had dan de arme boeren. Dat betekent niet dat deze instelling voor armenzorg een sociaal beleid voerde jegens zijn laten: zij bleven, hoe zwaar ook getroffen door oorlog en natuur, bij het Geefhuis in het krijt staan voor de niet betaalde pachten. In het eerste decennium van de zeventiende eeuw sloot het Geefhuis contracten met de voormalige laten voor betaling van de achterstallige pachten, die soms al een kwart eeuw oud waren.⁴⁷ Alleen de allerarmsten kregen een korting of kwijtschelding. Zo veel mogelijk oorlogsschade werd bij de boer gelegd.

Er waren voor de nieuwe depressie verschillende redenen, waarvan de belangrijkste het doorsteken van de Maasdijk bij Lithoijen en het toedammen van de Dieze bij Crevecoeur waren. Dat had tot hoge waterstanden geleid, waardoor het broekland (de hooi- en weilanden) niet kon worden gebruikt en 's zomers ook delen van de akkerlanden twee- of driemaal waren overstroomd. Ook in het contract met de laat worden de overstromingen genoemd als reden voor de lage pacht, terwijl daarnaast wordt gerefereerd aan "tgroet geven dwelck die van Roesmalen moeten geven aen allen canten"⁵², dus de zware oorlogsbelastingen. Want het leven in oorlogstijd was peperduur: het

De overstromingen in het begin van de zeventiende eeuw waren een gevolg van het verlies van de schansen van Sint-Andries en Crevecoeur in 1600 en de belegeringen van Den Bosch in 1601 en 1603, maar waren beslist niet nieuw. In 1572 bijvoorbeeld was er een dijkdoorbraak in Rosmalen en tien jaar later was het dorp door het hoge water per schuit bereikbaar.⁵⁷ Vier jaar later was de schans te Gewande veroverd door de opstandelingen, die de sluis hadden gesloten, waardoor het land onder water kwam te staan. Daardoor konden de boeren van Oss, Geffen, Nuland, Rosmalen, Berghem, Heesch en Nistelrode hun beesten niet meer weiden.⁵⁸ En in 1595 moesten de boeren van Rosmalen meebetalen aan het herstel van de Maasdijken in Kessel.⁵⁹

Bij de Duinsche Hoef was de situatie schrijnender dan de andere Geefhuishoeven. In plaats van het nieuwe bouwhuis van vijf gebinten uit 1597 werd er in 1601 een nieuw van vier gebinten geplaatst, waaraan enkele jaren later een varkenskooi werd gevoegd ('in plaats van een zolder en een trap').⁶⁰ Het huis uit 1597 was blijkbaar alweer verwoest, maar ook dat van 1601 hield maar kort stand, want in 1603 moest de laat genoegen nemen met "een boij omme daerinne te woenen ende sijne beesten te stellen". Deze booi (huisje) annex stal moest hij zelf bij het schuurtje bouwen. De pacht was daarom laag, ook omdat de hoeve aan het einde van het dorp lag en geen naburen had⁶¹, zodat hij dagelijks aan 'vijanden en andere knevelaars' was blootgesteld.⁶²

De nieuwe laat hield het overigens maar drie jaar op de hoeve uit, zijn opvolger even lang en diens opvolger wilde het pachtcontract op de valreep niet eens ondertekenen.

In 1599 was het land onbruikbaar, doordat de hele zomer een leger had gelegen aan de Maaskant en het beloofde bouwhuis werd uitgesteld. Daarom kreeg de laat korting.⁶⁴ De pachtverlaging van eind 1603 had meerdere redenen, waarvan de overstromingen, de belegeringen van Den Bosch de voornaamste waren. Bovendien was de nieuw gebouwde boerenhoeve (1599-1600⁶⁵) tijdens het beleg

Een deel van de zusters, "suo ruri valde destructo" (wier landhuis zwaar is geruïneerd), woonde in 1601 nog in Den Bosch.⁷¹ Een jaar later woonde meester Jacob van Berchem, kwartierschout van Maasland, op Koudewater.⁷² Omdat hij een war lord was, die voorheen op de kastelen van Megen en Hemert en op de schans te Gewande gestationeerd was geweest, kan het een aanwijzing zijn dat het kloosterslot nog als vesting werd gebruikt, maar, zoals hiervoor is gezegd, werd na 1580 het gebouw niet meer in een militaire hoedanigheid vermeld. Ten laatste in 1609 had het klooster zijn oude functie weer terug. In dat jaar protesteerde de abdis bij de overheid in Brussel er tegen, dat de aartshertogen Albert en Isabella op kosten van het klooster een plaats hadden gereserveerd voor de weduwe van don Francisco Carillo — blijkbaar een Spaanse militair —, die daar vier maanden had gewoond; volgens moeder-overste sloot het door de hertog van Bourgondië verleende privilege dergelijke plaatsingen in "pain et provande" uit.⁷³ De augustinessen van Annenborch bleven in Den Bosch wonen, waar zij in 1606 vroegen om een belastingverlaging voor het bier dat zij brouwden.⁷⁴

De vraag of de Geefhuishoeven zwaarder werden getroffen dan de overige boerderijen kan alleen worden beantwoord na minutieus onderzoek. Omdat de hoeven van kapitaalkrachtige instellingen en personen meestal groter waren dan de doorsnee keuterbedrijven, was weliswaar het uitplunderen van zo'n bedrijf lucratiever, maar gewoonlijk discrimineerde de hongerige en op buit beluste soldaat niet. Wel was tijdens de herstelperiode de laat in het voordeel boven de (kleine) zelfstandige boer, want de eigenaar bekostigde (een deel van) de reparaties of nieuwbouw en gaf aan de laat de economische ruimte om een nieuwe start te maken.

Ook om tot een schadevergelijking binnen de regio te komen moet nog veel onderzoek worden gedaan. Zeker is dat de afstand tot een vesting als Den Bosch, Helmond of Eindhoven, maar ook tot een kleiner fort als in Empel of Nuland, evenredig was aan de veiligheid voor de boeren: hoe verder weg, hoe beter. Aan de andere kant namen soldaten herhaaldelijk de moeite om helemaal uit Heusden, Breda, Grave, Hoogstraten, Herentals of Diest aan deze contreien een verwoestend bezoek te komen brengen.

Een tweede nadelige factor vormde het water. De dorpen aan de Maas waren kwetsbaar voor de militaire inundaties en ook Rosmalen, voor een belangrijk deel een polder, kreeg zijn trekken thuis. Hoe het in Empel en Maren ging, kan aan enkele Rosmalense pachtcontracten worden afgelezen. Toen in 1613 de laat van de Kerkhoeve de pacht verlengde, werd daarvan een perceel van twee morgen land te Gewande onder Empel uitgesloten. In voorgaande jaren was dit land per abuis in de pacht begrepen geweest, maar de laat had er wegens het doorsteken van de dijken en de overige oorlogshandelingen geen profijt van gehad — behalve de laatste jaren (of een jaar). In 1613 bood hij 2 mud gerst voor het land, maar het Geefhuis wimpelde dit aanbod af.⁷⁵ In Empel hadden tientallen jaren weinig of geen mensen gewoond.

De laat van de Duinsche Hoef overkwam iets vergelijkbaars. Nadat dertig of veertig jaar lang een weiland van drie morgen te Maren ongebruikt had gelegen, hooide hij het in de zomer van 1615 voor het eerst. Terstond ontkoppelde het Geefhuis dit profijtelijke land van de hoeve en werd de laat quasi gecompenseerd met een weide van anderhalve morgen te Rosmalen aan het Heeseinde in de Vliert, naast de koeweide van de hoeve.⁷⁶