IJzerhandel in 's-Hertogenbosch - deel 1

door Frans Vlemmings

De betekenis van de ijzerwarenindustrie in 's-Hertogenbosch wordt in veel publicaties nog steeds onderschat. Wanneer men aan de economie van de Meierij denkt, komt meestal als eerste gedachte de textielindustrie naar voren. Zo wordt in de inleiding tot de tentoonstelling "IJzersterk Mensenwerk" in 1989 in het gemeente museum van Helmond gesteld "Dat in de oude textielstad Helmond in de tweede helft van de vorige eeuw de grondslag werd gelegd voor een belangrijke metaalindustrie", een vaststelling die de oude metaalnijverheid in de Peelstreek zeker tekort doet. Zo stelt b.v. S. Vonk in Helmonds Heem in 1993 vast dat in de oude Helmondse archieven meer metaalbewerkers, smeden e.d. voorkomen dan in andere gemeenten van vergelijkbare omvang.
Er zijn wel een aantal auteurs die meer oog hebben voor de betekenis van de ijzerindustrie, m.n. voor 's-Hertogenbosch. Zo schrijft M. Spierings (o.c. p.52) ter plaatse waar de "industrie" in Den Bosch voor 1400 ter sprake komt: "Een goede tweede in de Bossche export waren de smeden met hun spijkers en messen." Zij refereert daar ook aan Pirenne, die vastgesteld had dat in de Middeleeuwen er een belangrijke export van ijzer-producten plaats had naar Zweden en Spanje. Ter illustratie hiervan kan dienen, dat bij zoeken op Google er meer dan 27.000 hits zijn voor de combinatie "belduque" of "bolduque" en "knive". Daaruit blijkt dat zelfs de moderne film-cowboy niet zonder "belduque" kan, een type mes gebaseerd op de speciale messen vanuit 's-Hertogenbosch in de 15e-16e eeuw naar Spanje geëxporteerd en dat als woord zijn weg gevonden heeft naar Mexico en Californie
Als genealoog ben ik geïnteresseerd geraakt in de relatie Dordrecht - 's-Hertogenbosch in verband met het voorkomen van enkele Bosschenaren te Dordrecht in de kwartierstaat van mijn vrouw. De problemen met de familie van Gerwen met beroepen als maeldrier, handelaar in ijzerwaren, heb ik al eerder in dit tijdschrift aangesneden. Bij het bestuderen van het oudste (gereformeerde) huwelijksregister van Dordrecht viel mij toen op het onevenredig groot aantal Boschenaren in dat register dat in meer of mindere mate te maken had met de ijzerwaren industrie. De beperking tot de gereformeerde registers was helaas noodzakelijk, omdat b.v. de Waalsche registratie slecht beperkt dekkend was en nauwelijks gegevens over herkomst en beroep opleverde, al zijn de namen van de familie De Geer (Luik) en Trip (Bommel) in dit kader wel van belang.
Onderstaande tabel laat het overwicht der ijzerwerkers duidelijk zien. Daarbij moet bedacht worden, dat de niet ijzerlieden een bijzonder heterogene groep vormen, b.v. in bepaalde jaren veel soldaten, maar ook kooplieden of b.v. olieslagers. Het aantal textielwerkers is echter opvallend laag. Er komen in dat register wel textielbewerkers voor, maar dan overwegend afkomstig uit de Kempen, en ook wel uit Geldrop en omgeving. Daartegenover levert ook in dit register Helmond (en Asten) wel weer een aantal busmakers. Ook Ravestein met een aantal smeden mag er zijn.
Ook in Dordrecht werd het unieke karakter van de Bossche ijzerwarenindustrie onderkent, gelet op de volgende schepenakte:
ORA 715, f. 132v, dd. 21-11-1583:
Lambert Joosten, 60 jr, Jan Robben 49 jr beide uijtgeweekenen van het mesmakersgilde van 's-Hertogenbosch, nu wonend binnen deser stede verklaren ten versoucke van andere mede uijtgewekenen meesters van mesmaeckers van 's-Hertogenbosch waerachtig te sijn dat de mesmaeckers des voorz stede van 's-Hertogenbosch bij octrooi gegunt en geaccordeert is op haerluijden messe tot een bijteecken te mogen slaen een boom; oock met expresse last dat sij luijden in alle de seventijen provincien van de nederlanden alle andere mesmaeckers souden mogen doen bevelen en interdiceren den selven boom ofte gelijckenisse vandien op heurluijden messe te stellen etc Een eerste verklaring voor het aantal mesmakers e.d. uit 's-Hertogenbosch zal gevonden kunnen worden in de gevolgen van het Schermersoproer. Geheel bevredigend is deze verklaring niet.
In veel streken van West Europa was de ijzerindustrie in de tweede helft der 15e eeuw en begin 16e eeuw in een soort crisis beland.
Enerzijds was daar de technologische ontwikkeling naar meer grootschalige productiemethoden, anderzijds een structureel gebrek aan houtskool. Dit is te zien aan de geweldige verschuiving, b.v. van de Moezelstreek naar het Westerwald en van het Siegerland naar het Ruhrgebied. De eerste beweging is gedocumenteerd in de kwartierstaat van mijn vrouw, de tweede wordt beschreven door A. Luck in een boek over de relatie Nassau-Siegen en Nederland. Hierin wordt beschreven hoe de basis van het fortuin van het geslacht Nassau gezocht moet worden in de ijzer- en dat wil zeggen in de 15e en 16e eeuw in de wapenindustrie: "Vor Menschen Gedachtnis und langer viele Jahren" habe Nassau Eisen nach den Niederlanden gefuhrt", een citaat van Graaf Johann van Nassau uit 1490 (o.c. p.65) en:
"Im Jahre 1563, als sich die Lage bereits zuspizte und die grosze Auseinandersetzung sich abzeichnen began, versuchte der Prinz von Oranien, in seiner Grafschaft Vianden eine Eisenindustrie aufzuziehen." (Idem p.65) Een vraag die tot dusver onbeantwoord bleef, doch alreeds door Vonk in 1993 in Helmonds Heem opgeworpen, is echter, waar komt het ijzer, de grondstof voor mesmakers en smeden, vandaan?
Voor de hand liggende antwoorden zijn, de regio rond Luik, maar ook Engeland dat in de Middeleeuwen volgens veel bronnen een netto exporteur van onbewerkt ijzer zou zijn geweest. Uit de geschiedenis van de Zweedse ijzerindustrie blijkt dat zij van netto importeur vanaf 1550 exporteur geworden zijn m.n. via Danzig naar Holland. Daartegenover werd juist rond die tijd, vooral door het gebrek aan houtskool, de export uit Engeland minder. Voor de meest illustere familie m.b.t. de ijzerverwerking, de familie De Geer is de band met Luik overduidelijk. Voor de 2e familie, het geslacht Trip, vanaf 1580 op verschillende manieren verzwagerd met de De Geers, is de bakermat te vinden in Bommel, dus juist dicht bij 's-Hertogenbosch.
Voor Dordrecht, en dus voor de Bossche ijzerwerkers aldaar, blijkt vanaf die tijd de internationale markt de belangrijkst bron te zijn. Volgende schepenakte geeft hiervan een illustratie:
ORA 732, f. 238, dd. 22-12-1578:
"t.i.v. Jan Jansz. jonge Burick Bastiaen Cornelis, 58 jr, Govert Diemertsz, smit, 52 jr verklaren dat zij te Zierikzee gekocht en van requirant ontvangen hebben, Bastiaen Cornelis 1610 pond lood en Govert Diemertsz 6000 pont ijser. Pieter Bouwensz., koperslager te Dordrecht, verklaart dat hij en zijn vader Bouwen Bouwensz. op maandag laatstleden van de requirant ontvangen hebben 617 pond tin en ander metaal, dat is gekomen van Zierikzee." Het zou interessant zijn, als voor de in onderstaande bijlage genoemde Bossche ijzerwerkers, zou kunnen blijken, dat de betreffende families al van vroeger tijden bij de ijzerbewerking of ijzerhandel betrokken zijn geweest. Misschien is voor deze families dan ook na te gaan, vanwaar zij oorspronkelijk kwamen en, zeker zo interessant, waar het onbewerkt ijzer vandaan kwam.
Mogelijk hoeft daarvoor niet ver gezocht te worden. De ijzerindustrie in de middeleeuwen was nog bijzonder kleinschalig. Vereisten waren natuurlijk de aanwezigheid van "ijzererts" en houtskool; het engelse woord hiervoor, (iron) ore zien wij terug in het Nederlandse oer. Beide kwamen in de Peel in ruime mate voor. J. Timmers wijst op het voorkomen van oude ijzerovens bij Milheeze, maar ook bij Gemert en Bakel. Hij veronderstelt zelfs dat we in de plaatsnamen Milheeze en Meijel het oude woord meiler, houtskooloven, terug kunnen vinden.
De economische betekenis die het oer in de Peel gehad heeft, tot in het begin der 20e eeuw, mag niet onderschat worden.
In de jaarverslagen van Noord Brabantsch Duitsche Spoorweg maatschappij lezen we het volgende:
"Tusschen de stations Uden en Mill werd (1903) bij kilometer 33/8 in het hoofdspoor een wissel gelegd met een zijspoor ter lengte van 150 m, dienende voor het vervoer van ijzererts uit de Peel naar station Mill. Het wissel werd door een afstandsignaal in het hoofdspoor gedekt en met eene wisselsper in verbinding gesteld."
Al eerder werd in een rapport van 1877 gesteld:
"Voordat de Duitschers zich voor de hoogovens aan de Ruhr van Overijselsch en Geldersch ijzeroer voorzagen, werd dit hier in een groote hoeveelheid gegraven, naar de Maas vervoerd en vervolgens over de rivieren naar Ruhrort en de omstreken. Dit geschiedde op zulk eene groote schaal dat er zelfs een paardenspoorweg van Wanroij naar Boxmeer alleen voor dit doel aangelegd is." De laatste vergunning was in 1926 voor "Het maken van werken voor het laden van ijzeroer in schepen aan de beide oevers van de Zuid Willemsvaart tussen de sluizen nos. 9 en 10. In de vergunning was tevens sprake van een smalspoor.
Gelet op de vondsten van de ijzerovens bij Milheeze en de grote betekenis van het ijzeroer lijkt een continuering van de ijzerproductie in de Peelregio vrij waarschijnlijk, totdat de ontbossing daar een eind aan gemaakt heeft.
Speculatief zouden we zelfs verder kunnen gaan en ons afvragen of er soms een relatie is met de Vorstengraf onder Oss en het Prins(ess)engraf in Uden als we bedenken dat een der meest specifieke kenmerken van de Keltische cultuur is geweest de ontwikkeling van de ijzerbewerking. Ook de vrij intensieve kolonisatie van deze streken in de Romeinse tijd zou hiermee samen kunnen hangen.
De onderstaande lijst van Bosschenaren, geeft, zoals hierboven gesteld, misschien mogelijkheden deze aan bestaande Bossche families te koppelen. Ook interessant is echter nog de vraag, in hoeverre deze Bossche "uitgewekenen" te rekenen zijn tot die "Waelsche handwerkslieden" die Louis de Geer overgehaald heeft om naar Zweden te emigreren, en daar de grootste wapenindustrie van Europa te vestigen.

IJzerhandel in 's-Hertogenbosch - deel 2

door Frans Vlemmings

Als genealoog ben ik geïnteresseerd geraakt in de relatie Dordrecht - 's-Hertogenbosch in verband met het voorkomen van enkele Bosschenaren te Dordrecht in de kwartierstaat van mijn vrouw. Bij het bestuderen van het oudste (gereformeerde) huwelijksregister van Dordrecht viel mij op het onevenredig groot aantal Bosschenaren in dat register dat in meer of mindere mate te maken had met de ijzerwarenindustrie.
In Gepermeteerd 53 is een artikel opgenomen over de betekenis van de ijzerwarenindustrie in 's-Hertogenbosch en genealogische aspecten.
Onderstaand de eerste reeks namen en data van de huwelijken met Bossche partners in het oudste gereformeerde trouwboek van Dordrecht 1573-1603, Archief 11, boek 16.

IJzerhandel in 's-Hertogenbosch - deel 3

door Frans Vlemmings

Als genealoog ben ik geïnteresseerd geraakt in de relatie Dordrecht - 's-Hertogenbosch in verband met het vóórkomem van enkele Bossenaren te Dordrecht in de kwartierstaat van mijn vrouw. Bij het bestuderen van het oudste (gereformeerde) huwelijksregister van Dordrecht viel mij op het onevenredig groot aantal Bossenaren in dat register dat in meer of mindere mate te maken had met de ijzerwarenindustrie.
Dit is het 2e deel met namen en data van de huwelijken met Bossche partners in het oudste gereformeerde trouwboek van Dordrecht 1573-1603, Archief 11, boek 16.
Misschien vindt u wel een aanknopingspunt.

IJzerhandel in 's-Hertogenbosch - deel 4

door Frans Vlemmings