Wandelend door de Hinthamerstraat zien we op nummer 94 een neo-gotisch pand, het Zwanenbroedershuis. Met de bouw van het huidige pand werd in 1846 begonnen naar het ontwerp van de Bosschenaar J. Laffertée. De andere gebouwen in Den Bosch die door hem ontworpen werden, zijn inmiddels gesloopt: de Korenbeurs/politiebureau in de Orthenstraat al lagere tijd en de Sint-Pieterskerk pas het vorig jaar, in 1982, ondanks ruim 10.000 handtekeningen die pleitten voor behoud.

Na de restauratie tijdens de jaren 1950-1958 kreeg de beeldhouwer Marius van Beek de opdracht enkele beelden te vervaardigen, die thans de voorgevel sieren. Na ongeveer twee jaar aan de vier van Musschelkalksteen vervaardigde beelden gewerkt te hebben, konden zij in 1962 geplaatst worden. De beelden stellen vier personen voor, die belangrijk zijn geweest voor de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap, wiens huis dit immers is.

In 1318 kreeg de Broederschap, die de Maria-verering hoog in haar vaandel had staan, goedkeuring van haar statuten. Dit feit wordt uitgebeeld door de figuur van Uden, vermeend oprichter van de Broederschap. In de oprichtingsoorkonde komt hij in ieder geval als zodanig niet voor. Zijn beeld is het tweede van links.

In eerste instantie werden vergaderingen en maaltijden meestal bij één van de gezworen broeders thuis gehouden.

Op 29 juli 1484 overleed Gijsbert van der Poorten, kanunnik. Hij liet de Broederschap een huis aan de Hinthamerstraat na, zodat de Broederschap nu naast een eigen kapel (de huidige Sacramentskapel in de Sint Jan) ook een eigen huis bezat voor niet-liturgische activiteiten. Dit huis werd vervangen in 1535-1538 door een nieuw gebouw, ontworpen door Jan Darkennis. Dit werd op haar beurt vervangen in de vorige eeuw door het huidige. Gijsbert is de tweede figuur rechts.

Het huis van de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap wordt niet voor niets het Zwanenbroedershuis genoemd. Vanaf 1384 komt het vrij regelmatig voor dat er een zwaan geschonken wordt voor de maaltijd van de gezworen broeders; dit loopt uit in een jaarlijkse traditie. De gezworen broeders vormen de kern van de broederschap, het zijn allen clerici, dat wil zeggen zij moeten de kruinschering gehad hebben. Dit houdt niet in dat zij priester waren. Velen hadden een lagere wijding gehad en waren getrouwd. Op een gegeven moment werd de behoefte gevoeld om rijke en invloedrijke personen meer bij de Broederschap te betrekken, zonder de verplichting van de kruinschering. Deze nu werden Zwanenbroeders. Zij waren het meestal die de zwanen voor de jaarlijkse maaltijd leverden. Het aantal zwanenbroeders is altijd beperkt geweest. Twee zwanenbroeders zijn ook afgebeeld. De figuur helemaal rechts is graaf Floris van Egmond. De familie Van Egmond was een belangrijke schenker van zwanen. De uiterst linkse figuur is Willem van Oranje. Aan het feit dat de vader des vaderlands zwanenbroeder was, is het te danken, dat de Broederschap na 1629 ondanks heftige tegenstand van gereformeerde kant, kon blijven voortbestaan. Bepaald werd wel dat de helft van de leden protestants moest zijn. Het totale ledental was beperkt: 36 personen. De liturgische activiteiten werden stopgezet; de liefdadigheid vond doorgang.

Het pand Hinthamerstraat 94 in Den Bosch wordt bekroond door een zwaan. Het gebouw staat dan ook bekend als het Zwanenbroedershuis. Uit het begin van de veertiende eeuw dateert de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap. Deze godsdienstige vereniging vereerde Maria.

Als speciale attractie aten de broeders bij de jaarlijkse maaltijd zwaan. Dat gebeurde al in de veertiende eeuw. Het dier was een geschenk aan de broederschap en werd gegeten bij de maaltijd op het feest van Sint-Jan de Doper. Een zwaan was zeer kostbaar in die tijd en de gasten aan tafel hebben er ongetwijfeld maar een klein stukje van gekregen. Want de zeer overvloedige maaltijd van 1494 bestond uit twee zwanen en voorts uit een vat bier, een buik van een lam, 48 stukken runsvlees, drie varkensschouders, roggebrood, tarwe- en wittebrood, boter, erwten, acht kapoenen, boekweit, zout, mosterd, acht konijnen en acht eenden. Het geheel klaargemaakt met suiker en kruiden, terwijl er ook kaas op tafel stond.

Degene die de zwaan schonk, hoefde geen gezworen lid van de broederschap te zijn. Om de dankbaarheid van de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap aan de schenker te tonen, kreeg deze een eretitel: Zwanenbroeder. Dat was in de vijftiende eeuw. Maar vanaf 1520 regelde de broederschap dit anders: de titel Zwanenbroederging ook naar anderen, als een variant op het lidmaatschap. Dit hield tevens in dat de spontane creativiteit van gastvrijheid (het schenken van een zwaan bij de maaltijd) omgebogen werd tot een gedwongen en formalistisch ritueel.

Bij de jaarlijkse zwanenmaaltijd werd niet ieder lid uitgenodigd. Dat leidde ertoe dat door de nieuwe cultuur rond deze maaltijd de groep gezworenen zich afscheidde van de overige leden van de Broederschap: deze groep manifesteerde zich als een soort uitverkoren elite.

De brede aanhang die de Broederschap in de vijftiende eeuw had, was er in de zeventiende eeuw niet meer. Bovendien dreigde de Broederschap na 1629 als een katholieke vereniging verboden te worden. Maar een vereniging verbieden waar Willem van Oranje, de vader des vaderlands, ooit lid van was? In 1642 werd bepaald dat de Boederschap mocht blijven bestaan, maar ze zou slechts 36 leden mogen hebben. De helft mocht katholiek zijn, het andere deel hervormd. Alle leden waren uit de hoogste kringen afkomstig. Omdat er vanuit de Broederschap geen Mariaverering meer plaatshad, werd de naam Zwanenbroeder steeds vaker gebruikt. Die fungeerde meer als een Sociëteit dan een religieuze vereniging.

De officiële naam van Zwanenbroeder kwam pas in 1818 terug. Bij het 500-jarig bestaan van de broederschap werd prins Willem (de latere koning Willem II) uitgenodigd lid te worden. Hij aanvaardde dit. Omdat echter al het statuaire maximale aantal leden van 36 was bereikt, kreeg hij de titel Koninklijke Zwanenbroeder. Later hebben ook andere leden van het koninklijk huis deze onderscheiding gekregen.

Thans bestaat de Broederschap nog steeds en telt 36 leden; waarvan nog steeds de helft katholiek en de andere helft hervormd is. Daarnaast zijn er enkele Koninklijke Zwanenbroeders: koningin Beatrix en prins Claus, prinses Juliana en prins Bernhard en ook prinses Irene voeren deze titel van deze oudste Bossche vereniging.

De leden van de Illustre Lieve Vrouwebroederschap hielden van een goede maaltijd. Zeer bekend was hun jaarlijkse zwanenmaaltijd. Het eten van dit dier maakte hen zo bekend dat zij er hun populaire benaming, de zwanenbroeders, aan overhielden. Aan het eind van de vijftiende eeuw werd er door de heren goed gegeten. Geen wonder dat er daarom werd uitgekeken naar de mogelijkheden om het aantal maaltijden uit te breiden.

In 1509 overleed ridder Jan Bacx, heer van Asten en zwanenbroeder. Krachtens testament liet hij ondermeer geld na om jaarijks een maaltijd te houden voor de broederschap. Deze maaltijd zou dan gehouden worden bij een van de gezworen broeders thuis. Op 'zondag Letare Jherusalem' van het jaar 1510 -dus op 10 maart 1510- vond deze maaltijd voor het eerst plaats in het huis van de beroemde schilder Jeroen Bosch. Omdat het de eerste keer was, werd er in de rekening van de Broederschap uitvoerig beschreven op welke wijze deze maaltijd 'in den huise Jheronimi van Aeken, scilder die hem scrift Bosch' gehouden werd. Tevens gold dit als voorbeeld voor de komende jaren.

Eén broeder is verantwoordelijk voor de maaltijd, in 1510 was dat dus Jeroen Bosch. Jeroen zorgde voor goed brood, bier, wijn, soep, haring, bokking, olie en kabeljauw. Dit alles in plaats van het runds-, varkens- en schapevlees dat notmaliter gegeten werd. Jeroen Bosch had tevens riviervis op tafel gezet: snoeken, karpers en zemen. Hij had op iedere schotel een middelgrote halve snoek en een middelgrote halve karper gelegd. Bovendien had hij fruit, vijgen, rozijnen, appels, noten en 'rinckxkens' op tafel staan. Deze 'rinckxkens' waren zeer waarschijnlijk in ronde vorm gebakken broden. De proosten van de Broederschap hadden zelf gezorgd voor een zalm; dàt moest voortaan ook door hen ieder jaar gebeuren, mits deze vis niet te duur zou zijn. Als de proosten niet aan een niet te dure zalm zouden kunnen komen, dan moesten zij zorgen voor riviervis als brasems, snoeken of elften.

Blijkbaar is er goed gegeten en gedronken door de broeders en een aantal zangers die aanwezig waren om de maaltijd op te luisteren. De waard en zijn vrouw ('den wert .. zijnre huisfroue': kennelijk functioneerden die als cateringbedrijf) mochten ook meedrinken, terwijl de broeders zeer te spreken waren over de diensters van Jeroen ('den maeghden dees voirscreven Jheronimi') die een fooi ontvingen. Dus vanaf 1510 genoten de gezworen broeders van de Illustre Lieve Vrouwebroederschap ook in de vastentijd van een copieuze maaltijd!