afb.

Bethaniestraat 4

Afdeling Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten

Priesters en militairen

door Henny Molhuysen

Een rustige villawijk lijkt het wel, als je naar de ene zijde van de Bethaniestraat kijkt. Aan de andere zijde bevindt zich een groot gebouw. Laten we eens kijken achter de voorgevel van: Bethaniestraat 4.

De middeleeuwse samenleving was hecht georganiseerd.
Iedereen was wel lid van een ambachtsgilde, een broederschap of een schuttersgilde. Zo kende de stad een Broederschap van Sint-Jacob die ondersteuning bood aan pelgrims op weg naar Santiago de Compostella, ondermeer middels een gasthuisje.
Maar zij deden méér: een spel over 'die legende van St.-Jacob apostel' werd in 's-Hertogenbosch en elders opgevoerd. Vanuit de stad trokken vele pelgrims in zuidelijke richting. Ondermeer gebeurde dat als een boetedoening wegens een doodslag. In het zogenaamde Bosch' Protocol staan enige van deze boetebedevaarten genoteerd uit de vijftiende eeuw.
De Broederschap bezat ook een kapel. Paus Martinus V had in 1430 toestemming gegeven deze te bouwen. Daadwerkelijk werd de kapel in de vijftiende eeuw gebouwd op het terrein 'De Wijnmolenberch', vlakbij het Hinthamereinde en vlakbij het door Reinier van Arkel in 1442 gestichtte gasthuis. De kapel stond er toen kennelijk al, want krachtens zijn testament schonk Reinier acht gouden peters (een geldstuk) ten behoeve van dit kerkgebouw.
In 1569 werd de stad in vier verschillende parochies verdeeld. De éne parochie (de Sint-Jan) kreeg er drie bij: de kloosterkapel van de Kruisbroeders en de kapellen van twee broederschappen, die van St.-Petrus en St.-Jacobus. Zelfs het stadsbestuur bemoeide zich met deze verdeling, omdat toen tevens werd bepaald dat iedereen die zich in de nieuwe parochiekerken liet dopen voortaan geboren Bosschenaar was; voordien gold dit alleen voor de dopelingen van de Sint-Jan.
Slechts zestig jaar heeft de Sint-Jacob als parochiekerk gefungeerd; in 1629 kreeg zij een militaire bestemming. Drie eeuwen bleven militairen het gebouw bevolken en richtten het voor eigen doel in. Er kwamen ondermeer verdiepingen in het gebouw. In de twintiger jaren verlieten de soldaten het gebouw en in het grote lege pand vestigde zich het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant. Er kwam een museum en een wetenschappelijke bibliotheek. Zestig jaar later kwamen er veranderingen: de bibliotheek verdween naar Tilburg (in de Universiteitsbibliotheek) terwijl het museum een riante huisvesting in de stad zelf kreeg, in het Gourvernement in de Verwersstraat.
De bouwhistoricus en de stadsarcheoloog werden de nieuwe gebruikers van het vijftiende eeuwse pand. In het voormalige koor van de Kerk vestigde zich De Azijnfabriek met haar lunchconcerten en literair café. Het is een combinatie van cultuur en historie die goed past in de cultuur-historische visie van het stadsbestuur. Het ligt in de bedoeling dat de afdeling Archeologie en Bouwhistorie een grotere uitsraling krijgt naar de Bossche bevolking en andere geïnteresseerden toe. Daar kan iedereen alleen maar verheugd over zijn.

Brabants Dagblad donderdag 20 januari 1994

Oude Sint Jacobskerk

Op vrijdag 26 januari 2007 is de Oude Sint-Jacobskerk na een 2 jaar durende restauratie feestelijk heropend waarna op zondag 28 januari 2007 een druk bezochte open dag volgde. In de kerk, die sinds 1988 in gebruik is als depot en kantoor voor de afdeling Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten, is voorafgaand en tijdens de verbouwing bouwhistorisch onderzoek verricht.

Bouwhistorisch onderzoek naar Sint-Jacobskerk

De Sint Jacobskerk was oorspronkelijk een broederschapskapel welke gebouwd is omstreeks 1430.
Paus Martinus V gaf toen toestemming om een kapel met klokkentoren en een hospitaal te stichten ten behoeve van de bedevaartgangers naar Santiago de Compostella. Vanaf 1569 kreeg het gebouw de status van parochiekerk.

Na het beleg van 1629 is het gebouw korte tijd in gebruik geweest als protestants kerkgebouw en daarna als wagenhuis en begraafplaats. Vanaf 1689 kreeg de kerk een militaire functie, allereerst als paardenstal en vanaf 1752 als arsenaal of groot tuighuis. De militairen verlaten het voormalige kerkgebouw in 1924 waarna het Noord Brabantsmuseum er tot 1987 in trekt. De kerk kent dus een imposante gebruiksgeschiedenis die voor een deel nog af te lezen is in en om het gebouw.

De periode tot 1752

Het was al bekend dat het schip jonger is dan het koor en dat het schip er later tegenaan is gebouwd. Het koor stamt uit de eerste helft van de 15de eeuw. In 1468 is de toenmalige kapel uitgebreid. Het schip is waarschijnlijk in de eerste helft van de 16de eeuw aangebouwd. Op een panorama van de stad gemaakt door Anton van Wijngaerde uit het midden van de 16de eeuw staat de kerk in zijn volle omvang afgebeeld. Aanvankelijk was het de bedoeling om de kerk van zogenaamde transeptarmen te voorzien. Niet duidelijk is of deze transeptarmen daadwerkelijk zijn uitgevoerd. Tijdens het onderzoek zijn hiervan al wel enkele bouwsporen in het muurwerk aangetroffen. Verder onderzoek kan hierover mogelijk meer duidelijkheid geven.

Inwendig zijn er onder de pleisterlagen van het schip fraaie muurschilderingen aangetroffen die terug gaan tot de 16de eeuw.

De periode na 1752

Midden 18de eeuw vindt er, door de functiewijziging, een omvangrijke verbouwing plaats in de kerk. In het kerkgebouw worden verdiepingsvloeren aangebracht, de grote gotische spitsboogvensters worden dichtgezet waarin kleine vensters verschijnen, de kapconstructie wordt vernieuwd en de westelijke voorgevel wordt geheel opnieuw opgetrokken.

In de late 19de eeuw wordt vervolgens het triforium gesloopt en worden er muren tussen de pilasters geplaatst. Ook ontstaat in die periode de afscheiding tussen schip en koor.
In 1924 wordt de eerste verdiepingsvloer gesloopt waardoor een galerij ontstaat. Een jaar later wordt de voorgevel die in de 18de eeuw was vernieuwd aangepast naar een ontwerp van architect Oscar Leeuw. Binnen in het kerkgebouw zijn restanten bewaard gebleven en bouwsporen herkenbaar uit de 18de 19de en 20ste eeuw die ons meer vertellen over deze periode van de Sint Jacobskerk.

afb. 1

afb. 2

afb. 3

afb. 4

Afbeeldingen:

-
Een detail van de verbouwingstekening uit 1751: doorsnede en voorgevel van de oude Jacobskerk als arsenaal afkomstig uit het Nationaal Archief.
Restauratiewerkzaamheden. (fotograaf Gerard de Graaf)
Restauratiewerkzaamheden. (fotograaf Gerard de Graaf)

Gemeente 's-Hertogenbosch

Bethaniestraat 2a

Voormalige St. Jacobskerk, thans zetel en museum van het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant. Ontstaan uit een in 1430 gestichte kapel, in 1569 tot parochiekerk verheven en in 1584 verbouwd tot het tegenwoordige koor, waartegen het dwarspand (welks armen nooit uitgevoerd) en het driebeukig basilicaal schip aangebouwd.
1629-1650 Hervormd; 1689 cavaleriestal; 1752 arsenaal. Vele vensters gedicht, nieuwe ingebroken; kruistoren, sacristie en kosterij gesloopt. Scheibogen tussen de zware ronde pijlers verlaagd; kerkruimte in drie verdiepingen en zolder verdeeld door inbrengen van vloeren. In de 19e eeuw kazerne. 1924-1925 herstellingen door Oscar Leeuw: moderne voorgevel; nieuwe verdiepingen in zijbeuken; zolder in schip gehandhaafd.

Rijksdienst voor de Monumentenzorg 2004

's-Hertogenbosch anno 1500 : Oude Sint-Jacobskerk - Schip

Erfgoed 's-Hertogenbosch

roundme.com

's-Hertogenbosch anno 1500 : Oude Sint-Jacobskerk - Zijbeuk

Erfgoed 's-Hertogenbosch

roundme.com

1994	Henny Molhuysen Achter de voorgevel : Priesters en militairen Brabants Dagblad donderdag 20 januari 1994
1997	Henny Molhuysen Verdwenen stadsbeelden : Twintigste-eeuwse woningen rond een middeleeuwse kerk Brabants dagblad donderdag 4 september 1997 (foto)
1997	Walter Hoevenaars Gedenksteen St.Jacobkazerne De inkijk 4 (1997) 6-7
1998	Redactie Tekort aan opslagruimte archeologische vondsten. Acute ruimtenood in Jacobskerk. Brabants Dagblad dinsdag 20 oktober 1998 (foto)
2002	Ad van Drunen Sint-Jacobskerk Kloosters en religieus leven ('s-Hertogenbosch 2002) 59
2005	Wim Hagemans Opknapbeurt oude St-Jacobskerk van start. Het gebouw van de 'BAM', de oude Jacobs- kerk, wordt opgeknapt, en in 2007 wellicht open werkplaats Brabants Dagblad vrijdag 11 november 2005
2006	Peter Corvers Sint Jacobskerk moet oude staat terug krijgen De Makelaar april 2006
2007	Gerard ter Steege Open huis oude Sint-Jacobskerk KringNieuws 2 (2007) 4-5
2007	Ben Kooij Bossche historie tentoongesteld. Oude Sint-Jacobskerk gerestaureerd Nieuwsbrief rijksdienst voor archeologie, cultuurlandschap en monumenten 3 (2007) 20
2013	Redactie Het Groot Tuighuis KringNieuws 2 (2013) 11
2013	Op excursie in Groot Tuighuis Den Bosch opent 23 maart het Groot Tuighuis. Jong en oud kunnen er straks op excursie. Domien van der Meijden \| Brabants Dagblad woensdag 13 maart 2013 \| 29
2013	Ed Hupkens Het Goot Tuighuis KringNieuws 3 (2013) 20
2013	Nik de Vries Spectaculaire opening Goot Tuighuis KringNieuws 3 (2013) 21

2010

Oude Sint-Jacobskerk

Bethaniestraat 4

Kort na 1430 werd hier een kapel en gasthuis gebouwd voor bedevaartgangers naar Santiago de Compostella. Deze broederschapskapel van de apostel Jacobus werd in de 15^e en 16^e eeuw uitgebreid tot een driebeukig basilicaal schip met éénbeukig koor. Vanaf 1569 was de kapel in gebruik als kerk, wagenhuis, begraafplaats en paardenstal. In 1752 werd het pand verbouwd tot militair arsenaal/tuighuis, waarbij er verdiepingsvloeren gelegd werden. Daarna herbergde het gebouw onder meer een kazerne en het museum van het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, het latere Noordbrabants Museum (tot 1986). De 18^e-eeuwse voorgevel van het gebouw werd in 1925 aangepast aan deze nieuwe functie. Momenteel is er het kantoor en depot van de gemeentelijke afdeling Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten (BAM) gevestigd.

Magazine Open Monumentendag (2010) 25

2015

Voormalige Oude Sint-Jacobskerk : nu Groot Tuighuis

Dit markante gebouw is nu kantoor en depot van Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten, onderdelen van de nieuwe gemeentelijke afdeling Erfgoed. Kort na 1430 werd hier een kapel en gasthuis gebouwd voor bedevaartgangers op de reis naar Santiago de Compostella. Deze broederschapskapel werd in de 16^e eeuw uitgebreid tot een driebeukig schip met éénbeukig koor. Vanaf 1569 was het parochiekerk. Na 1629 werd het gebouw onteigend en diende vervolgens als protestantse kerk, wagenhuis en paardenstal. In 1752 werd het verbouwd tot militair arsenaal. Daarbij werden drie opslagzolders voor onder andere wapentuig gemaakt en heette het in de 19^e eeuw Groot Tuighuis. Na de beëindiging van de militaire functie was het gebouw vanaf 1924 de locatie van het Noordbrabants Museum. Onder architectuur van Oscar Leeuw werd het pand intern verbouwd en de voorgevel vernieuwd. Na het vertrek van het museum naar de Verwersstraat kreeg het in 1988 de huidige functie. In 2013 is een publiekspresentatie van archeologisch en bouwhistorisch onderzoek gerealiseerd. Bezoekers kunnen daarbij het werk in de praktijk meemaken. Onder de naam ArcheoHotspot ’s-Hertogenbosch is onlangs het gebouw daarvoor vrij toegankelijk gemaakt.

Magazine Open Monumentendag (2015) 27

2016

Groot Tuighuis

Oude Sint-Jacobskerk

In dit markante gebouw is de gemeentelijke afdeling Erfgoed en het daaraan verbonden depot van de gemeentelijke archeologie en bouwhistorie gevestigd. Kort na 1430 werd hier een kapel en gasthuis gebouwd voor bedevaartgangers op de reis naar Santiago de Compostella. Deze kapel werd in de 16e eeuw uitgebreid tot een driebeukig schip met éénbeukig koor. Vanaf 1569 was het parochiekerk. Na 1629 werd het gebouw onteigend en diende vervolgens als protestantse kerk, wagenhuis en paardenstal. In 1752 werd het verbouwd tot militair arsenaal. Daarbij werden drie opslagzolders voor onder andere wapentuig gemaakt en heette het in de 19e eeuw ‘Groot Tuighuis’. Na de beëindiging van de militaire functie was het gebouw vanaf 1924 de locatie van het Noordbrabants Museum. Onder architectuur van Oscar Leeuw werd het pand intern verbouwd en de voorgevel vernieuwd. Na het vertrek van het museum naar de Verwersstraat kreeg het in 1988 de huidige functie. In 2005-2007 is het gebouw gerestaureerd en gerenoveerd. Er is een publiekspresentatie te zien van het archeologisch en bouwhistorisch werk in de praktijk. Als ArcheoHotspot ’s-Hertogenbosch is deze presentatie vrij toegankelijk. Tot het eind van dit jaar is de tentoonstelling ‘De stad van Bosch’ te zien. Deze expositie in het kader van Bosch 500 geeft een beeld van de stad en samenleving in de tijd van Jheronimus Bosch, door de combinatie van 3D-reconstructies, archiefstukken en vondsten uit archeologisch en bouwhistorisch onderzoek.

Magazine Open Monumentendag (2016) 27

Bossche Encyclopedie |

Bethaniestraat 4

Afdeling Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten

Priesters en militairen

Oude Sint Jacobskerk

Bouwhistorisch onderzoek naar Sint-Jacobskerk

De periode tot 1752

De periode na 1752

Bethaniestraat 2a

's-Hertogenbosch anno 1500 : Oude Sint-Jacobskerk - Schip

's-Hertogenbosch anno 1500 : Oude Sint-Jacobskerk - Zijbeuk

Henny Molhuysen

Henny Molhuysen

Walter Hoevenaars

Redactie

Ad van Drunen

Wim Hagemans

Peter Corvers

Gerard ter Steege

Ben Kooij

Redactie

Op excursie in Groot Tuighuis

Ed Hupkens

Nik de Vries

Oude Sint-Jacobskerk

Bethaniestraat 4

Voormalige Oude Sint-Jacobskerk : nu Groot Tuighuis

Groot Tuighuis

Oude Sint-Jacobskerk

Locatie

Op deze pagina

Rijksdienst Cultureel Erfgoed

Zie ook