Bossche Encyclopedie | Lijdensaltaar

afb. Ernst van Mackelenbergh, Rosmalen, 1985

Lijdensaltaar

Het Lijdensaltaar met geopende luiken, opgesteld in de St. Antoniuskapel nabij het Zuiderportaal van de Sint Janskathedraal. Het retabel onstond omstreeks 1500 te Antwerpen en bevond zich vroeger in de parochiekerk van St Anthonis bij Boxmeer.
Bron: Commissie Zomertentoonstelling Sint Jan 1985
~~~ Dit Passieretabel uit ca 1500 is het werk van meerdere kunstenaars uit een Antwerps atelier. Het is afkomstig uit de kerk van het Peeldorp Sint-Anthonis. A.J.L. Baron van den Bogaerde, gouveneur van Brabant van 1830-1842, kocht het van de pastoor in ruil voor twee beelden en voegde het bij zijn kunstverzameling in kasteel Heeswijk. Nadat het Rijk het bij veiling van de boedel voor f 11.000 had aangekocht, kwam het in 1901 in het bezit van de Sint Jan in Den Bosch.
Bron: Gids voor de Sint-Jan

Passie-retabel (zg. "Heeswijks altaar")

vervaardiger: Antwerps beeldhouwer (op diverse plaatsen gemerkt met Antwerpse handjes) en Antwerps schilder
techniek: eikehout, 259 x 252 x 30 cm (polychromie is vernieuwd)
datering: 16e eeuw
locatie: St. Janskathedraal, 's-Hertogenbosch

Het retabel is, voor zover is na te gaan, afkomstig uit de kerk van St. Anthonis. Daar werd het weggekocht door baron Van den Bogaerde uit Heeswijk. Vanaf 1910 bevindt het zich in de St. Jan. Het gebeeldhouwde deel van het retabel besttat uit zes compartimenten met scene's uit het leven en lijden van Christus: de boodschap aan Maria, het bezoek van Maria aan Elisabeth, de geboorte, de aanbidding door de wijzen, de vlucht naar Egypte, de terugkeer uit Egypte, de kruisdraging en de bewening.
Aanvullingen op het lijdensverhaal vormen drie kleine reliëfs onder de baldakijnen naast de grote voorstellingen: geseling, doornenkroning en nederdaling ter helle. Verder zijn onder de baldakijntjes de zeven sacramenten voorgesteld als een toespeling op de instelling van de kerk door Christus' kruisdood. Zes sacramenten zitten

rond de hoofdvoorstelling: doopsel, communie, huwelijk, priesterschap, biecht en vormsel. Het H. Oliesel bevindt zich rechts naast de bewening. Vier kleine figuurtjes op de omlijsting van de compartimenten kunnen misschien geinterpreteerd worden als profeten. De beschilderde luiken geven in gesloten toestand voorstellingen uit het begin van Christus' openbare leven: bekoring in de woestijn, bruiloft van Cana en opwekking van Lazarus. Geopend vormen zij een aanvulling op de passiescenes: intocht in Jerusalem, hof van Olijven, gevangenneming, kruisafneming, verrijzenis en hemelvaart.

Literatuur

Cat. der Nat. Tentoonstelling 1913, nr. 15; W. Vogelsang in: de oude kerkelijke kunst in Nederland, gedenkboek v.d. Nat. Tentoonstelling te 's-Hertogenbosch in 1913, 's-Hertogenbosch 1914, p. 98-99; Voorlopige Lijst, p. 176; Catalogus Beelden uit Brabant, 's-Hertogenbosch 1971, nr. 76..

Jan van Laarhoven, Zingende kathedraal (1974) 65-68

De kerkinventaris

Sinds het begin van deze eeuw bezit de kerk een Antwerps Passieretabel, lange tijd aangeduid als het Heeswijks altaar en thans meestal Lijdensaltaar genoemd. Dit gesneden houten altaarretabel met beschilderde zijvleugels is afkomstig uit de kerk van Sint Anthonis, kwam vervolgens in de collectie van Baron van den Bogaerde van Terbrugge op het kasteel Heeswijk, werd tijdens de befaamde veilingen van Frederik Muller in het Casino te 's-Hertogenbosch in 1901 verkocht aan de Vereniging Rembrandt voor f 11.000,- met de bedoeling het in het Rijksmuseum te plaatsen, maar tenslotte doorverkocht aan het kerkbestuur van de Sint Jan voor f 13.870,-. Het altaarretabel is toen gerestaureerd door L. Hezenmans (de kasten, geplaatst op een nieuwe houten predella en nieuw altaarblok), H. van der Geld (het beeldsnijwerk) en J. Anthony (de geschilderde panelen).
De voorstellingen der geschilderde en gesneden panelen geven te zamen de altijd eendere cyclus van de laatmiddeleeuwse Antwerpse retabels: 's Heren kindsheid, openbaar en wonderdadig leven, lijden, dood, verrijzenis en hemelvaart.
Onder baldakijnen rond de centrale Kruisigingsgroep zijn de sacramenten in beeld gebracht, het zevende, het heilig Oliesel, bevindt zich rechts naast het grote tafereel van de Bewening. Een uitbeelding van de sacramenten komt in de Antwerpse retabels zelden of nooit voor. Blijkens de vorm van de baldakijnen, stijl en compositie van de groepen, klederdracht van de figuren, moet het werk uit omstreeks 1500-1525 dagtekenen. Het vertoont grote gelijkenis met de retabels in Aurich (ca. 1517), 's-Heerelderen en Fröstuna (nu in het Nationaal Museum te Stockholm, eerste kwart 16de eeuw). De schilderijen doen enigszins aan de stijl van Quinten Massys denken. De herkomst uit een Antwerps atelier wordt aangetoond door de emblemen uit de keur van Antwerpen, een burcht en een hand namelijk, die in de achterzijde van de kast zijn ingebrand.⁸⁵
De oorspronkelijke bestemming van het altaar is geheel onbekend. Het is niet waarschijnlijk, dat het voor de dorpskerk van Sint Anthonis gemaakt is, maar deze was wel eeuwenlang een veilige bewaarplaats, want het dorp behoorde tot de souvereine heerlijkheid Boxmeer, viel dus buiten de Republiek en heeft noch een beeldenstorm, noch een reformatie gekend. Over de overvloedige retabelproductie van de Antwerpse ateliers, een ware serieproductie, heeft H.J. de Smedt een informatief artikel geschreven.⁸⁶ De retabels werden vaak niet in opdracht gemaakt, maar kant en klaar op de markt gebracht. Daarom moesten zij een zeer algemene iconografie hebben, zoals het leven, lijden, de dood en opstanding des Heren, die in elke kerk in Europa konden passen. ‘De te Antwerpen uitgegeven ordonnanties’, aldus De Smedt, conservator van het Centraal Museum te Utrecht, ‘behelzen in belangrijke mate voorschriften voor de retabelfabrikatie. In 1470, 1472 en 1493 werden de belangrijkste reglementen [door het St. Lucasgilde] uitgevaardigd, dus in een tijd waarin de retabelproduktie nog lang niet haar hoogtepunt had bereikt. We weten dat onderscheid werd gemaakt tussen het snijden der figuren en hun coulissen, het maken van de bak met zijn architektonische versieringen, het polychromeren van het houtsnijwerk en het beschilderen van de vleugels. Een retabel is dus het eindresultaat van de samenwerking van kunstenaars uit verschillende disciplines’.⁸⁷ Het grote aantal nog compleet bewaarde retabels (ongeveer driehonderd) en de nog grotere hoeveelheid bewaarde fragmenten wijzen op een ver doorgevoerde rationalisatie van

345

de arbeid en productiecapaciteit. Het onderzoek van de polychromie van deze retabels is stappen vooruitgeholpen door H.P. Hilger, E. Willemsen en het restauratie-atelier van het Landesdenkmalamt te Bonn bij de restauratie van Antwerpse retabels in het Rijnland na de oorlog.⁸⁸
Een grote en langdurige restauratie onderging nu ook, van 1979 tot in 1984, het Passieretabel van de Sint Jan. Onderzoek en herstel vonden plaats in de ateliers van Willy Mares (de houten beeldengroepen) en P. Hermesdorf (de luiken) te Maastricht. Eerste belangrijke resultaat was de vaststelling, dat de restauratie tussen 1901 en 1901 weinig schade had aangericht: de oorspronkelijke polychromie, mooie karnaten, veel goud maar ook veel kleuren, is nog aanwezig, het azuriet (lapis lazuli) is wellicht al vóór 1901 te gronde gegaan en daarom door Anthony met groenblauwe olieverf overgeschilderd. In 1910 was die restauratie voltooid en sindsdien heeft het retabel binnen het kerkinterieur een zwervend bestaan geleid. Voor de nieuwe opstelling na de huidige restauratie werd de Sint Antoniuskapel aan het zuidtransept gekozen.

346

Noten
85.	J. de Bosschere, La sculpture anversoise aux xve et xvie siècles, Bruxelles 1909; Catalogus der Nationale Tentoonstelling te 's-Hertogenbosch 1913, nr. 15; W. Vogelsang in: De oude kerkelijke kunst in Nederland, Gedenkboek van de Nationale Tentoonstelling te 's-Hertogenbosch in 1913, 's-Hertogenbosch 1914, 98-99. De Borchgrave d'Altena 1938, 1957 en 1958; In paradisum. Het altaar van Sint Anthonis in de kathedrale basiliek van Sint Jan te 's-Hertogenbosch. Inleiding van Th. van Velzen met informatie van C. Peeters, foto's van Martien Coppens, Eindhoven 1965. Catalogus Beelden uit Brabant, nr. 76; Catalogus Zingende Kathedraal, nr. 53; Openbaar Kunstbezit, televisie-katern sept. 1971: H. van Haaren, G. Lemmens, E. Taverne en Th. van Velzen, ‘Herfsttij der Middeleeuwen’.
86.	De Smedt 1971, met verdere literatuur.
87.	Ibid., 277.
88.	H.P. Hilger und E. Willemsen, Farbige Bildwerke des Mittelalters im Rheinland, Düsseldorf 1967.

C. Peeters, De Sint Janskathedraal te 's-Hertogenbosch (1985) 345-346

1985	H.E. Mees Het Lijdensaltaar. Kunsthistorische achtergronden Commissie Zomertentoonstelling Sint Jan 1985 ('s-Hertogenbosch 1985) 6-17
1985	drs. W.J.J. Adriaanse Het Lijdensaltaar in de geloofsbeleving, vroeger en nu Commissie Zomertentoonstelling Sint Jan 1985 ('s-Hertogenbosch 1985) 18-38
1985	F.J. van der Vaart Het H. Kruisaltaar van Sint Anthonis Commissie Zomertentoonstelling Sint Jan 1985 ('s-Hertogenbosch 1985) 39-71
1985	Redactie Lijdensaltaar in Bossche Sint Jan: verhaal van Gods wonderdaden met mensen van alledag Bisdomblad 63 (1985) 6-7
2005	Eefje van der Weijden Behouden voor het land: de strijd om het Antwerpse passiealtaar uit kasteel Heeswijk Bulletin van het Rijksmuseum 3 (2005) 301-316
2009	Ed Hoffman Een kans voor de Sint-Jan. De buitenzijden van het Lijdensaltaar Bossche Bladen 3 (2009) 102-105

1965	Martien Coppens ingeleid door Th. van Velzen In paradisum : Het altaar van Sint Anthonis in de Kathedrale Basiliek van Sint Jan Lecturis nv \| Eindhoven 1965
1985	Redactie Het Lijdensaltaar in de St. Janskathedraal te 's-Hertogenbosch Commissie Zomertentoonstelling Sint-Jan \| 's-Hertogenbosch 1985

	De Kruisdraging De eerste van de drie gebeeldhouwde hoofdtaferelen van het retabel is de Kruisdraging. Links en rechts boven de Kruisdraging zijn nog twee kleine beeldengroepjes geplaatst van eerdere gebeurtenissen uit het Lijdensverhaal, de Geseling en de Doornenkroning.
	Detail van de Kruisdraging Moeizaam torst Christus het kruis, voortgedreven door gehelmde en geharnaste soldaten. Veronica treedt Christus tegemoet met de doek waarop Hij zijn gelaat zou afdrukken.
	Detail van de Kruisdraging De Geseling.
	Detail van de Kruisdraging De Doornenkroning.

	De Calvarieberg Het hoge middendeel van het Lijdensaltaar is gevuld met de monumentale en sterk vertikaal uitgewerkte beeldengroep van de Calvarieberg. Beneden zien we de Bezwijming van Maria, de treurende vrouwen en verschillende soldaten. Daarboven twee legeraanvoerders te paard, waarvan de linker Longinus is, de hoofdman die Christus' zijde doorstak. De groep wordt bekroond door de gekruisigde Christus, geflankeerd door de twee moordenaars die tegelijk met Hem ter dood werden gebracht. Vier engelen vereren de lijdenswonden van Christus: de 'wapenen' waarmee Christus de verlossing verwierf.
	Detail Calvarieberg Christus, geflankeerd door de twee moordenaars die tegelijk met Hem ter dood werden gebracht.
	Detail Calvarieberg Links onder het kruis bevindt zich de groep van de heilige vrouwen en de apostel-evangelist Johannes. Maria, de moeder van Jezus, zit vol droefenis ter aarde, terwijl Johannes haar ondersteunt en Maria Magdalena te hulp snelt.
	Detail Calvarieberg De kruisiging op het Lijdensaltaar werd uitgevoerd door een grote groep Romeinse soldaten. Ook achter het kruis bevinden zich er nog enkelen.
	Detail Calvarieberg Het eerste sacrament in de linker hollijst van de Calvarievoorstelling: het Doopsel.
	Detail Calvarieberg Het tweede sacrament in de linker hollijst van de Calvarievoorstelling: de Communie.
	Detail Calvarieberg Het derde sacrament in de linker hollijst van de Calvarievoorstelling: de Biecht.
	Detail Calvarieberg Het vierde sacrament in de rechter hollijst van de Calvarievoorstelling: het Priesterschap.
	Detail Calvarieberg Het vijfde sacrament in de rechter hollijst van de Calvarievoorstelling: het Vormsel.
	Detail Calvarieberg Het zesde sacrament in de rechter hollijst van de Calvarievoorstelling: het Huwelijk.

	De Bewening van Christus De derde hoofdvoorstelling in het gebeeldhouwde retabel is de Bewening van Christus na de kruisafname door Jozef van Arimatea. Rechts boven deze scène is de Nederdaling ter Helle afgebeeld.
	Detail Bewening van Christus De derde hoofdvoorstelling in het gebeeldhouwde retabel is de Bewening van Christus na de kruisafname door Jozef van Arimatea.
	Detail Bewening van Christus Drie van de treurende vrouwen uit de bewening.
	Detail Bewening van Christus De Nederdaling ter Helle. Als eersten worden Adam en Eva door Christus bij de hand genomen ter verlossing uit de bek van het hellemonster.
	Detail Bewening van Christus Het zevende sacrament in de linker hollijst schuin boven de Bewening: het Heilig Oliesel.

	Detail Lijdensaltaar in de Kathedrale Basiliek van St. Jan De linker beneden-vleugel van het Lijdensaltaar toont aan de binnenzijde twee geschilderde panelen. Op het eerste is de Intocht in Jerusalem afgebeeld: Christus die op een ezel de stad binnenrijdt en onthaald wordt door een aantal Joden. Dit speelde zich af op Palmzondag: het begin van de Lijdensweek.
	Detail Lijdensaltaar in de Kathedrale Basiliek van St. Jan Aan de binnenkant van het kleinere linker bovenluik van het retabel, is het Hof van Olijven weergegeven met op de voorgrond de drie slapende apostelen Petrus, Johannes en Jakobus, en op de achtergrond de geknielde Christus die bidt 'Vader, als Gij wilt, laat dan deze beker Mij voorbijgaan. Maar toch: niet mijn wil, maar Uw wil geschiede'. De lijdensbeker en de martelwerktuigen zijn boven de rotsen afgebeeld.
	Detail Lijdensaltaar in de Kathedrale Basiliek van St. Jan De tweede schildering aan de binnenzijde van het linker benedenluik stelt de kort daarop volgende Gevangenname van Christus voor. Op de voorgrond het afgehouwen oor van Malchus, daarachter Petrus met zwaard.
	Detail Lijdensaltaar in de Kathedrale Basiliek van St. Jan Op de binnenzijde van het rechter bovenluik is de Kruisafneming weergegeven, de scène die volgde op het hoofdonderwerp van het Lijdensaltaar, de Calvarie met de gekruisigde Christus.
	Detail Lijdensaltaar in de Kathedrale Basiliek van St. Jan De binnenzijde van het rechter benedenluik toont twee geschilderde panelen met de Verrijzenis en de Hemelvaart. Met deze twee voorstellingen wordt het beeldverhaal van de Verlossing van de mensheid door Christus' dood en verrijzenis afgesloten.
	Detail Lijdensaltaar in de Kathedrale Basiliek van St. Jan De binnenzijde van het rechter benedenluik toont twee geschilderde panelen met de Verrijzenis en de Hemelvaart. Met deze twee voorstellingen wordt het beeldverhaal van de Verlossing van de mensheid door Christus' dood en verrijzenis afgesloten. Op de Hemelvaartsvoorstelling een anekdotisch detail: op de heuveltop ligt een stenen plaat waarop Jezus' laatste voetstappen staan afgebeeld.