afb.

Prins Bernhardstraat 8 : Synagoge

architect: I. Gosschalk (verbouwing)
verbouwing: 1886

Al 800 jaren geleden zijn er tekenen van Joods leven in 's-Hertogenbosch; daarmee is deze Joodse gemeente de oudste in de noordelijke Nederlanden. De lange periode tussen dat verleden en het heden is door verscheidene historici beschreven. Uit de geschiedschrijving blijkt dat sinds het begin van de 18e eeuw de stad Joodse poorters kende; dat poorterschap werd door de stedelijke overheid echter vrij willekeurig verleend. Aan die willekeur kwam een einde in 1796, de Bataafse Republiek, toen alle Nederlandse ingezetenen - dus ook de Joden - volledige burgerrechten verkregen.
De stad kende voor en na dat jaar diverse huissynagoges - het woord synagoge is afkomstig uit het Grieks en afgeleid van Sun Ago, hetgeen 'bijeenbrengen" betekent. Een echt groot 'bedehuis' kwam er pas in 1823 toen mr Bernardus Hartogensis een synagoge liet bouwen op het aan hem toebehorende perceel "De Oude Munt" aan De Mortel. Hij gaf deze synagoge in bruikleen aan de Joodse gemeente.
In 1886 werd het gebouw - inmiddels aan de Joodse gemeente geschonken - ingrijpend verbouwd onder regie van architect I. Gosschalk. Het vrijstaande complex werd aan het zicht onttrokken in 1937 toen voor de voorgevel een rij huizen werd neergezet. Tot dat moment liep de Dieze voor de synagoge langs; de woningbouw uit de jaren dertig maakte een eind aan dit fraaie stadsgezicht. De huizen overkluizen de rivier.
De synagoge wordt sinds de jaren '70 niet meer gebruikt en is ernstig in verval; restauratie is dringend gewenst, zodat dit rijksmonument weer een functie kan krijgen in het Bossche maatschappelijke leven.
Open Monumentendag 1995
Bossche monumenten

Joods gebedshuis

door Ed Hupkens

5
Stadsblad woensdag 15 april 2015 | 5
Rijksmonument

Synagoge

Rijksdienst voor de Monumentenzorg 2004
Artikelen
1923

Redactie

Programma van de feestviering ter herdenking van het honderd-jarig bestaan van de synagoge der Ned. Israel. gemeente te 's-Hertogenbosch op donderdag, vrijdag, zaterdag en zondag 11, 12, 13, en 14 october 1923. Feestvoorzanger de eerw. heer A.J. Lewinski oppervoorzanger te 's-Gravenhage
s.n. (s.l. 1923)
 
1981

Redactie

Synagoge niet op monumentenlijst
Brabants Dagblad vrijdag 16 oktober 1981 (foto)
 
1981

Jos van der Vaart

De Bossche Synagoge
Boschboom Bladeren 27 (1981) 40-41
 
1989

Redactie

De Synagoge, Prins Bernhardstraat 8
KringNieuws 86 (1989) 33-34
 
1990

Redactie

Hoofdsynagoge kan als kerk niet meer worden gebruikt
De Bossch Omroep op Zondag 17 juni 1990
 
1992

Redactie

Restauratie oude Bossche synagoge eind 1995 klaar
Brabants Dagblad donderdag 26 november 1992 (foto)
 
1994

Redactie

Verkoop munt dient restauratie synagoge
Brabants Dagblad zaterdag 24 september 1994 (foto)
 
1996

Gerard de Rooy

Exploitatie naar gemeente. Ingebruikname synagoge voorlopig uitgesteld
Stadsblad woensdag 29 mei 1996 (foto)
 
1998

Chris Klaassens

Geschiedenis Bossche joden en Bossche Synagoge tot 1907 beschreven. 'Aanwezigheid van dynastie heel opvallend'
Brabants Dagblad 10 december 1998 (foto)
 
2015

Redactie

Oude deuren synagoge gaan weer open
Brabants Dagblad vrijdag 4 september 2015 | 6
 
2018

Monique Daniels

De Synagoge van 's-Hertogenbosch (I)
Bossche Kringen 5 (2018) 26-30
 
2018

Monique Daniels

De Synagoge van 's-Hertogenbosch (II) : De periode tussen 1886 en 1940
Bossche Kringen 6 (2018) 38-41
 
2019

Monique Daniels

De Synagoge van 's-Hertogenbosch (III) : Na de Tweede Wereldoorlog: van synagoge tot concertzaal
Bossche Kringen 6 (2018) 27-32
 
Geschiedenis
1823 De in 's-Hertogenbosch woonachtige Joden krijgen een eigen synagoge in de Mortelstraat. Ruim een eeuw later zal de hoofdingang verlegd worden naar de andere zijde van het gebouw aan de Prins Bernhardstraat.
Bron: Kroniek van 's-Hertogenbosch
 
1996 Sinds 1996 is de synagoge in gebruik als klein concertzaal (Toonzaal).  
Open Monumentendag
2005

Synagoge

De eerste vermeldingen over Joodse inwoners in 's-Hertogenbosch dateren uit de vroegste periode van de stad. Met acht eeuwen geschiedenis is deze Joodse gemeente de oudste van de Noordelijke Nederlanden. Rond 1795 bevonden zich diverse huissynagogen binnen de stad. Pass in 1823 werd in dit gebied, genaamd 'de Mortel', een groot Joods bedehuis gebouwd in opdracht van mr. Bernardus Hartogensis. In 1886 werd deze synagoge naar ontwerp van I. Gosschalk geheel herbouwd in de vorm zoals deze nu is bewaard, een driezijdig gesloten éénbeukige zaalruimte met vrouwenbalkon, de wanden geleed met gestucte pilasters. Het meubilair, na de tweede wereldoorlog overgebracht uit de voormalige synagoge van Zaltbommel, is bij de restauratie in 1996 grotendeels opnieuw ter beschikking gesteld voor de herbouw van synagogen elders. De bruinrood geschilderde grote heilige Arke is bewaard gebleven evenals de marmeren Tien Geboden tafelen Daarnaast bevindt zich een marmeren gedenkplaat ter herinnering aan een bezoek door koningin Wilhelmina en koningin-moeder Emma in 1918. Sinds 1996 is de synagoge in gebruik als kleine concertzaal (Toonzaal).
Magazine Open Monumentendag (2005)
 
2010

Voormalige Synagoge / Muziekcentrum De Toonzaal

Prins Bernardstraat 8

Met acht eeuwen geschiedenis is de Bossche Joodse gemeente de oudste van de noordelijke Nederlanden.
Rond 1795 bevonden zich diverse huissynagogen in de stad. Pas in 1823 werd in de Mortel een groot Joods bedehuis gebouwd, dat in 1886 geheel werd herbouwd in de huidige vorm: een driezijdig gesloten éénbeukige zaalruimte met vrouwenbalkon, de wanden geleed met gestuukte pilasters. De bruinrood geschilderde heilige Arke en de marmeren Tien Geboden Tafelen, afkomstig uit Monnikendam, stammen uit die tijd. Sinds 1996 is de synagoge in gebruik als kleine concertzaal (Muziekcentrum De Toonzaal).
Magazine Open Monumentendag (2010) 15
 
2015

Muziekcentrum De Toonzaal : Voormalige Synagoge

In 1823 werd hier een Joods gebedshuis gebouwd in opdracht van mr. Bernardus Hartogensis. In 1886 werd deze synagoge herbouwd naar ontwerp van I. Gosschalk als een zaalruimte met vrouwenbalkon. De achterwand is driezijdig gesloten, de zijwanden zijn geleed met gestucte pilasters. Het meubilair, na 1945 overgebracht uit de Synagoge van Zaltbommel, is bij de restauratie in 1996 grotendeels opnieuw ter beschikking gesteld aan synagogen elders. De heilige Arke is hier bewaard gebleven. Hierboven marmeren Tien Geboden tafelen, afkomstig uit Monnikendam en een gedenkplaat ter herinnering aan een bezoek door koningin Wilhelmina en koningin-moeder Emma in 1918.
Magazine Open Monumentendag (2015) 14
 
Adresboeken
Prins Bernhardstraat 8
Prins Bernhardstraat 8 (1944)
1965Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap
Afbeeldingen
  • 1933
  • 1933
  • 1933
  • ca 1995
  • Onbekend
  • Onbekend
Literatuur en bronnenpublicaties

A.F.O. van Sasse van Ysselt, De voorname huizen en gebouwen van 's-Hertogenbosch (1910) I. 21; II. 58

n: vermelding in een voetnoot